Արմինֆո."Իսրայել-Հայաստան" միջազգային հասարակական ֆորումի համանախագահ, քաղաքագետ, դոկտոր Ալեքսանդր Ցինկերը ԱրմԻնֆո-ի հետ հարցազրույցում ներկայացնում էՍիրիայի տարածք թուրքական վերջին ներխուժման պատճառների սեփական տեսլականը: Կանխատեսում է նման գործողությունների հնարավոր հետեւանքները Թուրքիայի եւ նրա առաջնորդ Էրդողանի համար։ Թվարկում է Թել Ավիվում Հայաստանի դեսպանության բացումից հետո հայ-իսրայելական հարաբերությունների զարգացման հնարավոր ուղղությունները։ Մեկնաբանում է Իրանի դերն ու արձագանքը տվյալ գործընթացներին։
- Պարոն Ցինկեր, "խաղաղության ակունքը" դարձավ երրորդ թուրքական ներխուժումը՝ "Ձիթենու ճյուղից" և "Եփրատի վահանից" հետո։ Ինչո՞վ է պայմանավորված Ռեջեփ Էրդողանի՝ Սիրիայի տարածք ներխուժելու նման հետևողական ձգտումը։
Վերջին տարիներին ողջ աշխարհը զգում է Թուրքիան տարածաշրջանային, առնվազն, Մեծ Մերձավոր Արևելքի առաջատար դարձնելու Էրդողանի ձգտումը։ Բնական է, որ եթե նա ուզում է վերստեղծել երբեմնի Օսմանյան կայսրությունը, ապա Էրդողանն իրեն էլ է տեսնում գրեթե "վերադարձած" Թուրքիայի սուլթան։ Իմ կարծիքով, Թուրքիայի մոտ շատ խնդիրներ են առաջանում հենց այդ ձգտման պատճառով։ Հենց Էրդողանի նման ախորժակների արդյունքում է, որ Թուրքիան այսօր խնդիրներ ունի բոլոր հարևանների հետ ։
Էրդողանը բազմիցս փորձել է մասնակցել սիրիական հակամարտությանը՝ ի սկզբանե։ Եվ այսօր հակամարտությունը թուլացել էր, Սիրիան պահպանեց ամբողջականությունը, Բաշար Ասադի ռեժիմը դիմակայեց Ռուսաստանի անսպասելի հաջող գործողությունների արդյունքում, Սիրիական ազատ բանակը վերահսկում է ավելի քիչ տարածքներ, իսկ սիրիացի քրդերին աջակցում է ԱՄՆ-ը։ Հասկանալի է, որ Անկարայի ծրագրերը չէին ներառում նման իրավիճակ Սիրիայում։
Թուրքերն, ի սկզբանե, ձգտում էին խլել, այդ երկրի փլուզումից ստանալ իրենց կտորը՝ մեկ, և լուծել քրդական խնդիրը՝ երկու։ Ի դեպ, Իսրայելը՝ ի դեմս վարչապետ Նեթանյահուի, արդեն իսկ պատրաստակամություն է հայտնել ամենայն աջակցություն ցուցաբերել սիրիական քրդերին։ Սիրիա թուրքական ներխուժման առնչությամբ վրդովմունք հայտնեցին Եվրամիության բոլոր երկրները։ Ի պատասխան՝ Էրդողանն անմիջապես սպառնաց դեպի Եվրոպա ճանապարհ բացել Թուրքիայի տարածքում տեղակայված սիրիացի փախստականների համար։ Բայց այս ամենն ընդամենը արտաքին խաղեր են: Մինչդեռ Թուրքիայի ներսում ևս Էրդողանը խնդիրներ ունի։
Նրա կուսակցությունը երկու անգամ պարտվել է Ստամբուլի տեղական ընտրություններում, իսկ AKP-ից Ահմեդ Դավութօղլուի հեռանալը խոսում է, առնվազն, Էրդողանի ներկուսակցական խնդիրների մասին։ Ներքին խնդիրները լուծելու լավագույն միջոցը նախկինի պես թշնամու նկատմամբ մեծ ու փոքր պատերազմներում սրընթաց հաղթանակներն են, որին Թուրքիայում լավ գիտեն։ Այդ ամենը բարձրացնում է վարկանիշը։ Պատճառը, թե ինչու է Էրդողանի մոտ "խաղաղություն" ազդակն ի հայտ եկավ հենց հիմա, նույնպես ակնհայտ է: Եվս մի փոքր՝ և Սիրիայի ազատ բանակի վերահսկողության տակ ընդհանրապես տարածք չէր մնա, և, որպես հետևանք, Անկարան պատրվակ չէր ունենա Սիրիա ներխուժելու համար ։ Իսկ ահա քրդական խնդիրն այդ դեպքում մնացել է իր տեղում։ Իսկ հաշվի առնելով ԵՄ-ի, ՆԱՏՕ-ի եւ Թրամփի հետ Էրդողանի խնդիրները, այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ ներխուժումը Սիրիա, ոչ այլ ինչ է, քան անկյուն քշված Էրդողանի խուճապահար արձագանքն այդ ամենին։
- Արդյո՞ք Էրդողանին հհաջողվի լուծել Թուրքիայի և Սիրիայի միջև բուֆերային գոտի ձևավորելու առաջադրանքը։
Ինձ թվում է, որ բուֆերային գոտու նկատմամբ վերահսկողության հարցում տեղի է ունենում ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի շահերի բախում ։ Եվ, հաշվի առնելով Դոնալդ Թրամփի լիակատար անկանխատեսելիությունը, միանգամայն անհասկանալի է, թե արդյոք ԱՄՆ-ը կպաշտպանի այդ շահերը։ Այս լույսի ներքո՝ ես դժվարանում եմ կանխատեսել, թե արդյոք բուֆերային գոտին կվերահսկի ԱՄՆը, թե, այնուամենայնիվ, Թուրքիան։ Բայց՝ որ այն կստեղծվի, ես չեմ կասկածում։
- Արդյո՞ք նման Թուրքիան, թեև ոչ ուղղակի, սակայն, սպառնալիք է Իսրայելին համար՝ հաշվի առնելով երկու երկրների միջեւ ոչ լավագույն քաղաքական հարաբերությունները:
Այսօր Թուրքիայի և Իսրայելի միջև քաղաքական հարաբերություններն իսկապես բավականին սառն են։ Իսկ Էրդողանի ցանկացած արտահայտություն՝ ի պաշտպանություն պաղեստինցի գրոհայինների, և ոչնչով չարդարացված հարձակումներն Իսրայելի ղեկավարության հասցեին, ավելի սառն են դարձնում այդ հարաբերությունները։ Ցանկացած համբերության վերջ ունի, կարծես, սպառվում է նաև Իսրայելի ղեկավարության համբերությունը, որն սկսել է բավական արմատական քայլեր ձեռնարկել Թուրքիայի նկատմամբ։ Դրանց թվում ես հատկապես կառանձնացնեի մի քանի օր առաջ Իսրայելի կառավարության ընդունած որոշումը. ամբողջությամբ դադարեցնել Իսրայելի տարածքում Թուրքիայի ցանկացած գործունեություն, որը դուրս է դեսպանատան բնականոն աշխատանքի շրջանակներից։
- Հայաստանի ԱԳՆ-ն վերջապես հնչեցրեց Թել Ավիվում Հայաստանի դեսպանատան բացման շատ մոտավոր ժամկետները։ Իսկ արդյո՞ք սպասում եք, որ Երեւանում Իսրայելի դեսպանատան հայտնվի:
Ինձ թվում է, որ Հայաստանի դեսպանատունը Թել Ավիվում կբացվի ավելի շուտ, այնուամենայնիվ, հաջորդ տարվա գարնանը։ Անհրաժեշտ է ֆինանսավորում, անհրաժեշտ է դեսպան եւ այլն: Հայաստանում դեսպանատուն բացել Իսրայելը, իմ կարծիքով, առայժմ չի նախատեսում: Դեսպանատների բացման համար ընդունված պատճառները մի քանիսն են։ Առաջինը մեծաթիվ համայնքի առկայությունն է, ինչը դեսպանին ու հյուպատոսին աշխատանքի դաշտ է ընձեռումտ։ Նման համայնք Իսրայելը Հայաստանում չունի։ Երկրորդ պատճառը առևտրաշրջանառության ծավալներն են, որոնք մեր երկրների միջև, ցավոք, մեծ չեն։ Եվ, վերջապես, երրորդ պատճառը ֆինանսականը՝ ցանկացած դեսպանատուն բացելն ու պահելը պահանջում է փող: Ընդ որում, Հայաստանն, անշուշտ, Իսրայելում վերցնելու բան ունի։ Մենք շատ լավ հասկանում ենք Իրանի հետ Հայաստանի շատ լավ հարաբերությունների մոտիվացիան։ Այնուամենայնիվ, Իսրայելի հետ հարաբերությունների կարգավորումն, առնվազն, կօգնի Հայաստանին դրսևորել չեզոքություն եւ միմյանց նկատմամբ ոչ բարեկամական երկրների հետ զուգահեռ հարաբերություններ ունենալու ունակություն, և, իհարկե, իրանցիներին ցույց տալ սեփական անկախությունը ինքնիշխան որոշումներ կայացնելու հարցում ։
- Որքան ես հասկանում եմ, Իսրայելի հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցում մենք Իրանի հետ խնդիրներ չունենք:
Ես գիտեմ, որ իրանական որոշակի ծառայություններ երկար ժամանակ հայ գործընկերներին հարցեր են ուղղել "իսկ ձեր ինչի՞ն են պետք Իսրայելի հետ հարաբերությունները" ոգով։ Գիտեմ, որ իրենց բացատրել են, թե Հայաստանի անկախ արտաքին քաղաքականությունը չի ենթադրում բարեկամություն մի երկրի հետ՝ ի վնաս մյուսի շահերի։
- Այսպիսով, մնում է միայն որոշել, թե ինչով է զբաղվելու Իսրայելում Հայաստանի դեսպանությունը:
Վերջին շրջանում ես վարչապետ Փաշինյանից ավելի ու ավելի հաճախ եմ լսում հայտարարություններ, որոնց էությունը կայանում է նրանում, որ հայերը պետք է ապրեն Հայաստանում։ Մենք, նմանապես, ասում ենք, որ հրեաները պետք է հավաքվեն Սիոնի լեռան վրա, ինչը, ըստ էության, սիոնիզմ է: Կրկին հեծանիվ չհորինելու համար՝ լավ կլիներ, որպեսզի հայերը որդեգրեին տասնամյակներ շարունակ Իսրայելում մշակված և կիրառված հայրենադարձության համակարգը։ Հայաստան վերադառնալու որոշում կայացնելու համար ցանկացած հայ ընտանիք պետք է հստակ հասկանա, թե ինչ է իրեն սպասում հայրենիքում։ Այսինքն, հայերի հայրենադարձության բոլոր պայմանները պետք է նկարագրվեն այնպես, ինչպես նկարագրված են հրեաների ՝ Իսրայել հայրենադարձության պայմանները։ Ինձ թվում է, որ հենց այստեղ է, որ ձեր դեսպանատան համար բացվում է անծայրածիր չհերկված արտ, որի վրա պետք է աշխատել ու աշխատել։ Աշխատանքի ծավալը հիրավի վիթխարի է, բայց կարևորը՝ իրագործելի։ Կան նաեւ այլ ուղղություններ:
- Օրինա՞կ։
ՀԱՊԿ-ին և ԵԱՏՄ-ին անդամակցելուց հետո Հայաստանի համար պայքարը ամենևին էլ չի ավարտվել։ Եվ այստեղ ես կցանկանայի հիշեցնել Միացյալ Նահանգների հետ Իսրայելի հրաշալի հարաբերությունների մասին, որոնք Թրամփի գալուց հետո միայն բարելավվել են։ Եւ, շատ հնարավոր է, որ մենք երբեւէ, նույնիսկ, հասնենք Պաղեստինի հետ հաշտության պայմանագրի: Զուգահեռաբար՝ Իսրայելի ղեկավարությունը և անձամբ Բենիամին Նեթանյահուն բավականին վստահական հարաբերություններ ունեն ռուս գործընկերների հետ։ Հենց այդ հարաբերություններն են իսրայելական ավիացիային թույլ տալիս համեմատաբար անվտանգ ռմբակոծել Իրանից "Հըզբոլլահի" համար եկող զենքի քարավանները Սիրիայում: Եվ Սիրիայում ՌԴ ներկայացուցիչները դրան ոչ մի կերպ չեն արձագանքում։ Այսպիսով, Իսրայելի կուտակվել է երկու, ըստ էության, միմյանց դիմակայող տերությունների հետ զուգահեռ հարաբերությունների բավականին պատկառելիփորձ։ Ինչ-որ կերպ մենք կարողանում ենք պահպանել դրանք և զարգացնել։ Ես չեմ ասում, թե այսօր Հայաստանը գտնվում է նույն իրավիճակում, բայց նման հարաբերություններ կառուցելու իսրայելական փորձի ուսումնասիրությունը, ինձ թվում է, շատ օգտակար կլիներ Հայաստանի համար։ Եվ այստեղ, ցանկության դեպքում, Իսրայելում Հայաստանի դեսպանատունը նույնպես աշխատելու բան ունի։
- Հոկտեմբերի 1-ին Հայաստանում տեղի ունեցավ ԵԱՏՄ գագաթաժողովը, որին, բացի կազմակերպության 5 երկրների ղեկավարներից, ներկա էին Սինգապուրի, Իրանի և Մոլդովայի առաջնորդները։ Որոշ գործընկերներ արդեն ձևակերպումներ են անում, ըստ որոնց, հենց Երևանում է սկիզբ դրվել ԵԱՏՄ համագործակցության նոր մակարդակին այլ երկրների, այդ թվում ՝ Չինաստանի հետ։ Արդյո՞ք Իսրայելի համար կարևոր են Հայաստանի հետ հարաբերությունները՝ վերոնշյալ համատեքստում։
Գաղտնիք չէ, որ Իսրայելը խորհրդատվություններ է անցկացնում ԵԱՏՄ-ի հետ համագործակցության վերաբերյալ։ Դա ծավալուն շուկա է, որը զուտ տնտեսապես մեզ համար հետաքրքիր է։ Իհարկե, այստեղ կրկին, որոշ հարցեր են առաջանում: Մասնավորապես՝ հաշվի առնելով ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև ազատ առևտրի գոտու ստեղծման ժամանակավոր համաձայնագրի շուտափույթ իրականացումը։ Այնուամենայնիվ, հենց տնտեսությունն է շարունակում մնալ քաղաքականության շարժիչը։
- Հիշենք Թուրքիայի հետ Իսրայելի տնտեսական հարաբերությունների մասին:
Միանգամայն ճիշտ է։ Առավել ևս, որ հասարակ իրանցիների նկատմամբ ոչ մի հատուկ անտագոնիզմ իսրայելցիները չունեն և երբեք չեն ունեցել։ Համապատասխանաբար, ԵԱՏՄ-ի հետ Իսրայելի և Իրանի զուգահեռ համագործակցությունը, առևտուրը միանգամայն հնարավոր են, ինչու ոչ։