Ժամանակին Արցախի Հանրապետության բնակիչների կողմից ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու մասին որևէ նորմատիվ իրավական ակտ չի ընդունվել. Գևորգ Դանիելյան

Արմինֆո. Արցախից տեղահանված անձանց փախստականի կարգավիճակ, ինչպես նաև ՀՀ քաղաքացիություն շնորհելը չի կարող խոչընդոտ հանդիսանալ ապագայում Արցախի սուբյեկտայնության ճանաչման համար: Այդ մասին ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ հարցազրույցում հայտարարել է իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, Հայաստանի արդարադատության նախկին նախարար Գևորգ Դանիելյանը:

- Հոկտեմբերի 26-ին ՀՀ կառավարությունը որոշում է ընդունել այն մասին, որ Հայաստանը ժամանակավոր պաշտպանության տակ է վերցնում այն անձանց, ովքեր գտնվում են Հայաստանում կամ նրա սահմաններից դուրս, որոնց հաշվառման վերջին հասցեն եղել է Լեռնային Ղարաբաղը, կամ նրանք փաստացի բնակվել են այնտեղ և գրանցվել են Հայաստանի միգրացիոն մարմիններում՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից հետո։ Ինքը ՝ արդարադատության նախարարը, հայտարարել է, որ օրենքի ուժով պաշտպանության տակ վերցված անձինք ստանում են փախստականի կարգավիճակ և փախստականների համար միջազգային իրավունքով երաշխավորված իրավունքներ: Շատերի մոտ հիմնավոր հարց է առաջացել, իսկ ինչու՞ ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ, որը հավասարեցվում է փախստականի կարգավիճակին, այլ ոչ թե, ուղղակի, փախստականի կարգավիճակ: Ի՞նչ եք մտածում այս մասին:

- Ժամանակավոր պաշտպանության տակ վերցված անձինք իրենց կարգավիճակով ոչ թե հավասարեցվում են փախստականներին, այլ հենց ճանաչվում են փախստականներ (այս դրույթը հստակ ամրագրված է «Փախստականների և ապաստանի կարգավիճակի մասին» օրենքի 62-րդ հոդվածի 1-ին մասով): Ցավոք, պատասխանատու պաշտոնյաների թյուրըմբռնման արդյունքում արված մեկնաբանություններն են այսպիսի անհարկի շփոթի տեղիք տվել: Ստեղծված բարդ ու հակասական բարոյահոգեբանական մթնոլորտում, երբ Հայաստանի իշխանությունները, մտացածին պատճառաբանություններով խուսափում են Արցախի նկատմամբ ագրեսիան և արցախահայության նկատմամբ բացահայտ իրականացված ցեղասպանությունը ճանաչելուց, Կառավարության նշված որոշումը ինչ որ տեղ կարելի է համարել փոխզիջումային տարբերակ, քանզի դրանով գոնե արձանագրվեց, որ արցախահայությունը ոչ թե կամավոր է տեղափոխվել Հայաստան, այլ Ադրբեջանի կողմից համակարգված բռնությունների արդյունքում:

Ընդ որում, հավելեմ, որ այն փոխզիջումային լուծում լինելով հանդերձ, շրջանցում է մի քանի առանցքային խնդիրներ.

ա) անտեսվում է այդ մարդկանց պատճառված վնասը արձանագրելու և հետագայում սահմանված կարգով միջազգային դատական ատյաններին դիմելու անհրաժեշտությունը: Սա առավել կարևորվում է՝ հաշվի առնելով այն, որ տարածվում են տեսանյութեր, թե ինչպես են ադրբեջանցիները թալանում արցախցիների ունեցվածքը, տները և այլն: Եվ այս համատեքստում դեռ իրենք են հոխորտում դատի տալ Հայաստանին,

բ) արհեստավարժ մասնագետների մի հսկայական հատված արհեստականորեն զրկվում է ողջամտորեն հանրային ծառայության մեջ ներգրավելու հնարավորությունից. արդեն հստակ տեղեկություններ կան, որ անգամ դատավորներ են լքել Հայաստանը, մինչդեռ՝ մենք ունենք այդպիսի կադրերի սուր կարիք,

գ) քննություն չի տարվում պարզելու այդ մարդկանց նկատմամբ ցեղասպանություն իրականացնելու բոլոր հանգամանքները և այլն:

- Եվ, այնուամենայնիվ, ի՞նչ է տալիս այդ կարգավիճակն արցախցիներին:

- Նախ, ինչպես արդեն ասացի, դե յուրե հավաստվում է, որ այդ մարդիկ ենթարկվել են համատարած բռնության, ուղղակի անտեսվեում է նրանց ցեղասպանության զոհեր ճանաչելու հանգամանքը: Մյուս կողմից, իրենք ձեռք են բերում փախստականների համար նախատեսված սոցիալական աջակցությունից օգտվելու իրավական հնարավորություն, այդ թվում՝ կենսաթոշակ ստանալու իրավունք և այլն: Իհարկե, այս կարգավիճակը բացառում է հանրային ծառայության անցնելը, սակայն դրա համար էլ հարկ է պարզեցված եղանակով լուծել նրանց քաղաքացիության հարցը:

- Արդյո՞ք այլ երկրի քաղաքացիություն ստանալը հեշտացնում է փախստականի կարգավիճակի առկայությունը: Եթե այո, ապա այդ դեպքում արդյո՞ք ՀՀ-ն պետք է զգուշանա Հայաստանից արցախցիների զանգվածային արտագաղթից:

- Փախաստականի կարգավիճակը երկիրը լքելու գուցե քողարկված խթան է, սակայն մեծ հաշվով, այդպիսի կարգավիճակ իրենք կարող են ձեռք բերել նաև այլ երկրներում՝ առանց այս որոշման էլ: Ուստի առաջնահերթ պետական քաղաքականությունը չպետք է նպաստի երկիրը լքելուն, օրինակ՝ չպետք է խրախուսվի սոցիալական ցանցերում համատարած ատելության խոսքը, հնարավորինս սրտացավ լինեն նրանց սոցիալական աջակցության ծրագրերն իրացնելիս և այլն:

- Արցախի բնակիչներին ՀՀ կառավարությունն առաջարկել է նաև դիմում ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ստանալու համար: Ինչպես պարզաբանել է Հայաստանի ՆԳՆ միգրացիայի եւ քաղաքացիության ծառայության ղեկավար Արմեն Ղազարյանը, կապույտ անձնագրերը Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությանը տրամադրվել են որպես ճամփորդական փաստաթուղթ, այլ ոչ թե՝ քաղաքացիության մասին վկայական: Ղազարյանի խոսքով, Հայաստանի կառավարությունը համապատասխան դիրքորոշում է ներկայացրել նաև ՄԻԵԴ-ում "Չիրագովն ընդդեմ Հայաստանի" գործի շրջանակում, որի վերաբերյալ վճիռը դատարանը կայացրել է 2007 թվականին: Հայաստանի արդարադատության նախարարի խորհրդական Արտյոմ Սուջյանն, իր հերթին, հայտարարել էր, որ 1991թ. համաձայնագիրը «միջպետական է եղել Հայաստանի և Արցախի այն ժամանակվա ներքին գործերի նախարարների միջև, որի հիման վրա այդ անձնագրերը (<070> կոդով) տրվել են Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներին որպես <ճամփորդական փաստաթուղթ>, այսինքն ՝ փաստաթուղթ, որով հնարավոր լինի դուրս գալ երկրից, ճանապարհորդել> ։ Միթե՞ «կապույտ անձնագրի» առկայությունը դե-յուրե եւ դե-ֆակտո և նրանց չի դարձնում ՀՀ քաղաքացի:

- Այո, ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու իրավական որևէ ակտ երբևէ չի ընդունվել, իսկ այդպիսի ակտ ընդունելու իրավասությունը վերապահված է բացառապես եկրի նախագահին: Իսկ անձնագրերը տրվել են Ձեր կողմից նշված համաձայնագրի հիմքով, ինչն արդեն բոլորովին այլ նշանակություն ու նպատակ ուներ: Մյուս կողմից, Արցախը ինքնիշխան պետություն է, որի քաղաքացիները, առաջին հերթին, հենց այդ պետության քաղաքացին են: Իհարկե, երկքաղաքացության սահմանադրական հիմքով կարելի էր ժամանակին նրանց ևս սահմանված կարգով շնորհել ՀՀ քաղաքացիություն: Մյուս կողմից, փախստականի կարգավիճակը, իմ խորին համոզմամբ, բնավ խոցելի չի դարձնում Արցախի սուբյեկտայնությունը: Վերջին հաշվով, խոսքը հենց Արցախի քաղաքացիություն ունեցող մարդկանց մասին է, որիշ բան, որ այս հանգամանքը հստակ արձանագրված չէ Կառավարության որոշմամբ:

Անձնագիրը պետք է համապատասխանի օրենսդրությամբ սահմանված ոչ միայն ձևանմուշին, այլև բոլոր ռեկվիզիտներին, վերջինիս գույնը վճռորոշ չէ, ուստի այն չի կարող դիտարկվել որպես ՀՀ քաղաքացիությունը հավաստող անձնագիր: Ողջ խնդիրն էլ այն է, որ պետք էլ չէ այդ անձնագրերը դիտարկել իբրև ՀՀ քաղաքացիությունը ճանաչելու բավարար հիմք, իրավաչափ եղանակն այն է, որ հենց Երկրի նախագահը կայացնի խմբային քաղաքացիության մասին հրամանագիր:

Մինչդեռ՝ պատասխանատու պաշտոնյաներն ընտրել են անընդունելի և անհարկի քաշքշուկներով հիասթափեցնող և հոգեբանորեն արտագաղթին նպաստող եղանակ, քանզի հայտարարում են, որ յուրաքանչյուր արցախցի կարող է դիմել և ընդհանուր հիմունքներով ձեռք բերել քաղաքացիություն:

- Ի՞նչ է տալիս արցախցիներին ՀՀ քաղաքացիություն ստանալը, և ինչի՞ց են նրանք զրկվում, այդ թվում ՝ ապագայում Արցախում իրենց իրավունքների պաշտպանության հարցում:

- ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելը նրանց տալիս է Սահմանադրությամբ նախատեսված իրավունքներից ու ազատություններից օգտվելու լիարժեք հնարավորություն: Իսկ Արցախի սուբյեկտայնությունը պաշտպանելու ասպեկտով դա խոչընդոտ չէ, քանի որ երկու պետությունների սահմանադրություններն էլ չեն բացառում երկքաղաքացիության ինստիտուտը, այսինքն՝ արցախահայերը շարունակում են մնալ նաև որպես Արցախի քաղաքացիներ: