Արմինֆո. Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման մեկնարկած գործընթացում հնարավոր ռիսկերը գնահատելու համար, ի թիվս այլ բաների, անհրաժեշտ է թվում ելնել անցյալից։ ԱրմԻնֆո-ին այդպիսի կարծիք է հայտնել Միջազգային հարաբերությունների և անվտանգության հայկական ինստիտուտի ասոցացված փորձագետ Դավիթ Ստեփանյանը։
"Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման գործընթացը, անկասկած, քիչ ռիսկեր չի պարունակում՝ ինչպես մեր երկրի տարածքային ամբողջականության, այնպես էլ ինքնիշխանության ու ապագայի համար։ Սակայն, անհրաժեշտ է հիշել, որ վերջին երեք տասնամյակում փակ սահմաններն ու Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայությունը բոլորովին չխանգարեցին Անկարային գործուն մասնակցություն ունենալ Արցախի և Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի 44-օրյա ագրեսիային։ Եթե չհրահրել այդ ագրեսիան", - արձանագրել է նա։
Այս լույսի ներքո փորձագետը ենթադրել է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների առկայության դեպքում 44-օրյա պատերազմ կարող էր, ընդհանրապես, չլինել։ Քանի որ այդ դեպքում Անկարան լիովին կարող էր պայմանավորվել Երևանի հետ և հարցը լուծել բացառապես հակամարտող կողմերի շահերի և սեփական շահերի պահպանմամբ։ Շրջանցելով, առնվազն, մյուս տարածաշրջանային խաղացողների շահերը։ Անկախ այս հիպոթետիկ սցենարի իրագործման իրատեսականության աստիճանից՝ Ստեփանյանը համոզված է, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների բացակայությունը եւ փակ սահմանները որեւէ կերպ Անկարայի կողմից ագրեսիայի եւ էքսպանսիայի նոր դրսեւորումներ թույլ չտալու գրավական չեն:
Այս համատեքստում փորձագետը Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման հերթական, թվով երրորդ փորձի փաստն իսկ գնահատում է որպես ճիշտ քայլ՝ ճիշտ ուղղությամբ։ Քանի որ, պարզապես, նստել ու սպասել, թե երբ Թուրքիան ինքն իրեն կփլուզվի, իսկ Արևմտյան Հայաստանի տարածքները կվերադառնան Հայաստանի Հանրապետության կազմ, առնվազն, անարդյունավետ է։
"1920 թվականի Սևրի պայմանագրի ինքնըստինքյան վերակենդանացման, Վուդրո Վիլսոնի արբիտրաժի ուժի մեջ մտնելու ակնկալիքները, բոլոր այդ խոսակցություններն իրենց տակ չունեն բնավ ոչ մի իրական, այսինքն, հենց քաղաքական և աշխարհաքաղաքական հող, բացի, թերեւս, իրավականից։ Այն էլ, հաշվի առնելով այն ժամանակվա թուրքական խորհրդարանի կողմից Սեւրի պայմանագրի վավերացման բացակայությունը, այդ գործոնը նույնպես մեծ կասկածներ է առաջացնում ։ Իսկ Կարսի, Մոսկվայի եւ Լոզանի պայմանագրերի առկայությունն, ընդհանրապես, խաչ է քաշում նման ցանկացած հույի վրա", - նկատել է նա։
Այս լույսի ներքո՝ "Սեւրյան ռոմանտիզմից" հայ հասարակության հրաժարումը Ստեփանյանը դիտարկում է որպես հայ ժողովրդի եւ հայոց պետականության շահերին լիովին համապատասխանող քայլ: Ըստ փորձագետի՝ ժամանակակից միջազգային հարաբերություններն ու աշխարհաքաղաքականությունը կառուցվում են փոխշահավետության և պրագմատիզմի հիման վրա, որոնցում Սևրը և նմանատիպ այլ բողոքարկումները, անկասկած, պարզապես, տեղ չունեն։
"Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հեռանկարի ցանկացած հիշատակման դեպքում մենք խոսում ենք թուրքական նախապայմանների մասին։ Առաջարկում եմ հիշել Թուրքիայի նկատմամբ սեփական նախապայմանների մասին։ Մասնավորապես, այդ երկրի սահմանները ճանաչելուց հրաժարվելու մասին, որոնք սահմանված են Սևրից հետո, գործնականում, բոլոր հետագա միջազգային պայմանագրերով։ Դե՝ եկեք փորձենք իրատեսորեն գնահատել մեր տարածքները վերադարձնելու մեր հնարավորությունները։ Դրա համար մեզ անհրաժեշտ կլինի երրորդ համաշխարհային պատերազմ, դրանում Թուրքիայի եւ նրա դաշնակիցների պարտություն, Թուրքիայի բաժանում, նոր Աթաթուրքի եւ, իհարկե, նոր Լենինի բացակայություն։ Այս ֆոնին, կարծում եմ, պատմական արդարության վերականգնման ուղղությամբ մեր ակնկալիքները, մեղմ ասած, իրական աշխարհաքաղաքական հիմք չունեն", - ամփոփել է Ստեփանյանը։ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ կարգավորման գործընթացում հատուկ ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը կայացել է հունվարի 14-ին Մոսկվայում: Երևանը ներկայացնում էր ԱԺ փոխնախագահ Ռուբեն Ռուբինյանը, Անկարան՝ ԱՄՆ-ում նախկին դեսպան Սերդար Քըլըչը։ Հանդիպման ավարտին Հայաստանի և Թուրքիայի ԱԳՆ-ները տարածել են բանակցությունների կառուցողական մթնոլորտի մասին մոտավորապես նույնանման հայտարարություններ։ Իսկ Ռուսաստանի ԱԳՆ-ը նշել է, որ կողմերը բանակցությունների ընթացքում պատրաստակամություն են հայտնել երկխոսություն վարել կառուցողական, ապաքաղաքականացված հունով։