Արմինֆո. Վրաստանի տեխնիկական համալսարանի պրոֆեսոր, միջազգային հարաբերությունների դոկտոր, կոնֆլիկտաբան Ամիրան Խևծուրիանին ԱրմԻնֆո-ին տված հարցազրույցում մեկնաբանում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև 44-օրյա պատերազմի արդյունքները, դատողություններ անում Հայաստանի ներքաղաքական իրադարձությունների մասին, ինչպես նաև համեմատում Վրաստանի և Հայաստանի ներքաղաքական և արտաքին քաղաքական հետպատերազմյան իրավիճակը։
Արցախի համար 44-օրյա պատերազմի արդյունքները հայ հասարակության համար անսպասելի էին։ Պարտության պատճառները նոր են սկսել վերլուծվել, և ընդհանուր առմամբ հասարակությունը էմոցիոնալ մակարդակում դեռ պատրաստ չէ դրանք ընդունել՝որպես իրողություն։ Մեկնաբանեք իրավիճակը կոնֆլիկտաբանի սթափ հայացքով։
Նախ նշեմ, որ անցած պատերազմը ցույց տվեց, որ Հայաստանը պատրաստ չէր դրա ոչ մի բաղադրիչի։ Հատկապես զարմանալին այս պատմության մեջ այն է, որ, ինչ պարզվեց, 26 տարի շարունակ Հայաստանը միայն սպասում էր այդ պատերազմին, սպասում էր հակամարտության սրման նոր փուլի, բայց ոչինչ չի արել, որպեսզի կանխի այն։ Եվ այս ամենը այն պայմաններում, երբ հակառակորդը ՝ Ադրբեջանը, որը ոչ մի օր չի թաքցրել տարածքները վերադարձնելու իր մտադրությունները, միլիարդավոր դոլարներ է ծախսել այդ պատերազմին նախապատրաստվելու համար ։ Եվ ես պարզապես հրաժարվում եմ հավատալ, որ հայկական հետախուզությունն այդ մասին բոլոր տեղեկությունները չի ունեցել ։ Եվ Հայաստանի և Ադրբեջանի զինված ուժերի միջև հսկայական տարբերության ֆոնին Հայաստանի նախկին իշխանություններից ոչ մեկը բավարար ջանքեր չի գործադրել այդ տարբերությունը վերացնելու համար։
Դուք Հայաստանի պարտությունը համարում եք ռազմական, թե՞ դա նաև հայկական դիվանագիտության պարտությունն էր։
Պատերազմից առաջ Հայաստանը տանուլ տվեց նաև դիվանագիտական պատերազմը։ Եվ այստեղ բանաձևը շատ պարզ է ։ Ռազմական հավասարությունը խախտվել էր՝ հօգուտ Ադրբեջանի։ Դա փաստ է ։ Եվ այդ փաստի մասին, օրինակ, դեռ 2018-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին էր գրել Արցախի Պաշտպանության բանակի նախկին հրամանատար Սամվել Բաբայանը ։ Ուժերի հավասարակշռության նման խախտումն անխուսափելիորեն պետք է հայկական դիվանագիտությանը, ռազմաքաղաքական ղեկավարությանը դրդեր դիվանագիտական թեւում ավելի մեծ ճկունության՝ պատերազմից խուսափելու կամ առնվազն հնարավորինս այն հեռացնելու նպատակով ։ Դեռ այս տարվա հուլիսի 20-ին ես գրեցի լայնամասշտաբ պատերազմի անխուսափելիության մասին։ Մինչդեռ, այս բոլոր տարիներին հայկական դիվանագիտությունը կախված էր Ռուսաստանի հետ ռազմավարական դաշինքից։ Մի երկրի հետ դաշինքից, որը զուգահեռաբար զենք էր մատակարարում Հայաստանի հակառակորդ Ադրբեջանին: Եվ այս տարիների ընթացքում Երևանի կողմից նույնիսկ արտաքին ճակատում դիվանագիտական ճեղքման փորձ չձեռնարկվեց։ Այս ամենը միասին հանգեցրեց Բաքվի հաղթանակին նաև դիվանագիտական ճակատում։
Հայաստանում նոյեմբերի 9-ի պատերազմը վերջ դրած հայտարարությունը մասշտաբներով համեմատվում է 1921 թվականի Մոսկովյան պայմանագրի հետ, իսկ դրա հետևանքները գնահատվում են՝ որպես աղետ ։ Կիսվեք Ձեր գնահատականով։
Հայաստանը պարտություն կրեց այդ պատերազմում, և դա իրականություն է ։ Եվ այդ իրականությունը պետք է ընդունի ինչպես պետությունը, այնպես էլ՝ հասարակությանը ։ Եվ, իհարկե, անհրաժեշտ է քաղաքական կայունացում և ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքականության ամբողջական վերաբեռնում ։ Իսկ ինչ վերաբերում է արդյունքներին, ապա այդ արդյունքներն այնքան էլ աղետալի չեն, որքան ձեր ընդդիմությունն է նկարագրում ։ Չէ՞ որ պատերազմի արդյունքը կարող էր շատ ավելի վատ լինել։ Սակայն, պետք է խոստովանել, որ չնայած ռազմական պարտությանը՝ Հայաստանը վերահսկում է Արցախի գրեթե 80% - ը և Լաչինի միջանցքը ։ Հասկանալի է, որ արդեն Ռուսաստանի հետ համատեղ ։ Եվ, իհարկե, Արայիկ Հարությունյանն ու նրա կառավարությունը մինչ օրս իրենց տեղերում են Ստեփանակերտում ։ Հավատացեք, այս ամենը շատ նյարդայնացնում է Ադրբեջանում բավական շատերին։ Եվ նրանք ճիշտ են։
Ի՞նչ նկատի ունեք ՝ խոսելով Հայաստանի ներքին եւ արտաքին քաղաքականության ամբողջական վերաբեռնման անհրաժեշտության մասին։
Իմ կարծիքով ՝ մոտ ապագայում Հայաստանի համար հիմնական խնդիրը ներքին կայունության ձեռքբերումն է և ապակառուցողական ռևանշիստների չեզոքացումը ։ 2008թ. նույն պատերազմում Վրաստանը պարտվեց Ռուսաստանին։ Եվ արդեն այն ժամանակ մեր ընդդիմությունը պահանջեց գործող իշխանության անհապաղ հրաժարականը ։ Սակայն, վրացական հասարակության մեծ մասը դրան չի հետևել, և կառավարությունը վերընտրվել է հասարակության կողմից ՝ Սահմանադրությամբ սահմանված ժամկետներում ժողովրդավարական ընտրությունների միջոցով ։ Կարծում եմ, որ հենց այդպես էլ պետք է լինի Հայաստանի պարագայում ։ Այո, վարչապետ Փաշինյանի սխալների մասին կարելի է անվերջ խոսել, բայց այսօր գլխավորը, այնուամենայնիվ, ինստիտուցիոնալ կայունությունն է ։ Ես չեմ բացառում Հայաստանում արտահերթ ընտրությունների անցկացումը, սակայն դրանք պետք է հիմնված լինեն ընդհանուր կոնսենսուսի վրա և իրականացվեն ներկայիս վարչակազմի կողմից ։ Ոմանք, հավանաբար, կարծում են, որ Հայաստանը ողջ է մնացել նոյեմբերի 9-ին Արցախի վերաբերյալ կնքված համաձայնագրի շնորհիվ ։ Իսկ ես կարծում եմ, որ Հայաստանը ողջ է մնացել Երևանում ։ Ես նույնիսկ չեմ ուզում պատկերացնել, թե ինչպիսին կլիներ Հայաստանն այսօր, եթե 9-ի լույս 10-ի գիշերը հեղաշրջում տեղի ունենար ։ Կարծում եմ, որ դա իսկապես կվերածվեր Հայաստանի պետականության կորստի ։ <Վատ> Փաշինյանն ու նրա կառավարությունը շատ ավելի լավ են, քան այն ռեւանշիստները, որոնք, չնայած նվազագույն աջակցությանը, համառորեն փորձում են գրավել իշխանությունը։ Անհեթեթ և անարդարացի է մեղադրել Փաշինյանին պատերազմի սանձազերծման և պարտության մեջ ։ Փաշինյանը հնձեց այն, ինչ ցանում էին 24 տարի։ Այսպիսով՝ Հայաստանի համար լիակատար աղետ է 16 կուսակցությունը և նրանց ենթադրյալ առաջնորդ Վազգեն Մանուկյանը ։ Կարծում եմ, որ հայ հասարակությունը դա պարզապես թույլ չի տա ։
Ինչ-որ առումով Վրաստանը 2008 թվականին եւ Հայաստանը 2020 թվականին ունեն որոշակի նմանություն։ 08.08.08 պատերազմից հետո Վրաստանն արմատապես և վերջնականապես վերանայեց արտաքին քաղաքականության վեկտորը։ Ինչպե՞ս եք տեսնում Հայաստանի արտաքին քաղաքական հեռանկարները։
Նախ նշեմ Վրաստանի արտաքին քաղաքական ակտիվներն ու զարգացման հեռանկարները, այս լույսի ներքո ՝ հայ-վրացական հարաբերությունները ։ Ինչպես հայտնի է, Վրաստանը շատ լավ հարաբերություններ ունի ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ Թուրքիայի հետ ։ Եվ մեր երկիրը չի պատրաստվում վերանայել այդ հարաբերությունները, որովհետև դա չի բխում մեր ազգային շահերից ։ Ընդ որում, Հայաստանին, չնայած այդ ճանապարհին սպասվող բոլոր դժվարություններին, պարզապես անհրաժեշտ է վերանայել իր արտաքին քաղաքական վեկտորը։ Չէ՞ որ հենց Ռուսաստանի հետ ռազմավարական գործընկերությունը և ի սկզբանե մեռելածին կազմակերպությանը ՝ ՀԱՊԿ – ին, Հայաստանի անդամակցությունը Հայաստանին բերեց այս օրվան ։ Եվ այս համատեքստում, իմ կարծիքով, կարևոր է Վրաստանի օրինակը։ Ռուսաստանը կամ հաշտվելու է այն բանին, որ վերջնականապես կորցրել Է Վրաստանը, կամ էլ մեր միջև նորմալ հարաբերությունները երբեք չեն վերականգնվի ։ Վրաստանը երբեք այլևս Ռուսաստանի մաս չի դառնա։ Մենք միայն բարիդրացիական հարաբերություններ ենք ուզում, բայց միայն Ռուսաստանի կողմից օկուպացված մեր տարածքների ապաշրջափակումից հետո ։ Հետևաբար՝ մեր արտաքին վեկտորն անսասան է և ուղղված է արևմտյան միջազգային կառույցներին ինտեգրվելուն, և դա անպայման տեղի կունենա այսօր կամ վաղը ։ Եվ ոչ մի շանտաժ մեզ այդ ճանապարհին չի կանգնեցնի։ Այս առումով, կարծում եմ, այս գործոնը կարեւոր է նաեւ Հայաստանի համար ։ Եվ եթե Հայաստանն իսկապես պատրաստվում է ինչ-որ կերպ դուրս գալ այս իրավիճակից, առաջին հերթին պետք է մտածի Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին ։ Թույլ տվեք պարզաբանել, ես լուրջ վերլուծաբաններ չեմ համարում այն փորձագետներին, որոնք կասկածի տակ են դնում ՆԱՏՕ-ին Թուրքիայի անդամակցության հեռանկարները ։ Թուրքիան երբեք դուրս չի գա ՆԱՏՕ-ից ։ Ավելին, ՆԱՏՕ-ի անդամ չհանդիսացող Թուրքիան չի գրավում Ռուսաստանին ։ Թուրքիան Մոսկվային անհրաժեշտ է՝ որպես իրավիճակային գործընկեր բացառապես ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում ։ Եվ, ի վերջո, Հայաստանը պետք է մտածի Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին, ինչպես եւ Ադրբեջանը՝ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին ։ Մենք բոլորս գիտենք, որ հարեւաններին չեն ընտրում։ Քանի սերունդ պետք է իրար սպանի, որպեսզի դա վերջնականապես պարզ դառնա և հայերին, և ադրբեջանցիներին ։ Այս մղձավանջ պետք է վերջապես ավարտվի։