Երեթշաբթի, 8 Հոկտեմբերի 2024 12:59

Արմինֆո.Սահմանադրական դատարանի ոչ մի կազմ ոչ մի ժամանակահատվածում իրավասու չէ "խժռել" Հայաստանի անկախության հռչակագիրը։ Միեւնույն ժամանակ, ՀՀ անկախության հռչակագրի նորմատիվային բնույթի անտեսումը կարող է վտանգել անկախության գործընթացի լեգիտիմությունը: Այդ մասին ասվում է Սահմանադրական դատարանի դատավոր, ՍԴ նախկին նախագահ եւ արդարադատության նախկին նախարար Հրայր Թովմասյանի հատուկ կարծիքում, որը հոկտեմբերի 7-ին հրապարակվել է Սահմանադրական դատարանի պաշտոնական կայքում։

 

Սեպտեմբերի 26-ին Սահմանադրական դատարանը որոշեց, որ 2024 թվականի օգոստոսի 30-ին ստորագրված "Հայաստանի Հանրապետության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության միջեւ պետական սահմանի եւ սահմանային անվտանգության սահմանազատման հանձնաժողովի եւ Ադրբեջանի Հանրապետության եւ Հայաստանի Հանրապետության միջեւ պետական սահմանի սահմանագծման պետական հանձնաժողովի համատեղ գործունեության մասին" կանոնակարգում ամրագրված պարտավորությունները համապատասխանում են ՀՀ Սահմանադրությանը (ՀԽ-1749) ։ Դրանում ՍԴ-ն, մասնավորապես, նշում է, որ եթե ճանաչվի, որ Անկախության հռչակագրի դրույթներն ունեն սահմանադրական իրավական ուժ, կառաջանա "սահմանադրական երկիշխանության" սպառնալիք, իսկ ինքը Հռչակագիրը կվերածվի "ծնողի, որը խժռում է իր երեխաներին": Նշվում է, որ այս եզրակացությունը չի վերաբերում միայն "անկախ, ժողովրդավարական, սոցիալական եւ իրավական" Հայաստանի մասին հռչակագրի թեզերին, որոնք պարունակվում են նաեւ Սահմանադրության մեջ: Հռչակագրում, ինչպես հայտնի է, հիշատակվում է "Հայկական ԽՍՀ-ի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի" վերամիավորումը, ինչի պատճառով Բաքուն այս ամիսների ընթացքում Երեւանից պահանջում է փոխել մայր օրենքը ։ Դատարանը հանգել է այն եզրակացության, որ Սահմանադրության նախաբանում "Անկախության հռչակագրում սահմանված" հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքներից և ազգային նպատակներից բխող դրույթը չի վերաբերում Սահմանադրությունից դուրս ամրագրված որևէ սկզբունքի կամ նպատակի": ՍԴ որոշման տեքստում ասվում է, որ այս եզրակացությունն այսուհետ վերացնում է հռչակագրում պարունակվող այն դրույթի հետագա քննարկման անհրաժեշտությունը, որ անկախությունը հռչակվում է ՝ հիմնվելով Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի "Հայկական ԽՍՀ-ի եւ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին" համատեղ որոշման վրա ։

 

Ինչպես ասվում է Թովմասյանի հատուկ կարծիքում, Սահմանադրական դատարանը այդ դիմումը քննելու, հետևաբար նաև այդ դիմումի հիման վրա որոշում կայացնելու իրավասություն չի ունեցել: Բացի այդ, կանոնակարգը ենթակա չէր Ազգային ժողովի վավերացմանը, հետևաբար չէր կարող դառնալ Սահմանադրական դատարանի քննության առարկա։

 

"Սակայն, այն վարույթ ընդունելով եւ քննելով, նույնիսկ այդ դեպքում, ՍԴ-1749 որոշման մեջ Սահմանադրական դատարանը թույլ է տվել կանոնակարգով նախատեսված պարտականությունների սահմանադրականության գնահատման եւ մեթոդաբանության մի շարք էական խախտումներ, ինչը հանգեցրել է ինչպես Սահմանադրության, այնպես էլ "Սահմանադրական դատարանի մասին" սահմանադրական օրենքի խախտումներին, ինչպես նաեւ հետագայում կարող են էլ ավելի խաթարել սահմանադրական կարգը: Սահմանադրական դատարանը նախ և առաջ սահմանափակվել է բացառապես Սահմանադրության նախաբանի շրջանակներում սահմանադրականության հարցի քննությամբ, ինչը Սահմանադրության և "Սահմանադրական դատարանի մասին" սահմանադրական օրենքի կոպիտ խախտում է: Դրանով իսկ Սահմանադրական դատարանը, ըստ էության, խուսափել է կանոնակարգով նախատեսված պարտականությունների սահմանադրականության ստուգումից, ինչը նրա անմիջական պարտականությունն է ՝ համաձայն Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 168-րդ հոդվածի 3-րդ կետի և <Սահմանադրական դատարանի մասին> ։

 

Սահմանադրական դատարանը չի քննարկել սահմանագծման եւ սահմանների անվտանգության հարցերի հանձնաժողովների ստեղծման եւ գործունեության սահմանադրականության հարցը, քանի որ այդ հարցը կանխորոշում է հանձնաժողովների գործունեության արդյունքների օրինականությունը եւ Կանոնակարգով նախատեսված պարտականությունների համապատասխանությունը: Այս հարցի ամբողջական շրջանցումը նշանակում է պարզապես հրաժարվել սահմանադրական արդարադատությունից, փաստացի վերացնել Սահմանադրական դատարանի սահմանադրական գործառույթը տվյալ դեպքում>, - նշել է Թովմասյանը։

 

Նրա խոսքով ՝ վարչապետի որոշմամբ ստեղծված հանձնաժողովը կարող էր լինել միայն խորհրդակցական մարմին, որը վարչապետի կամ կառավարության քննարկմանը կներկայացներ խորհրդատվական բնույթի փաստաթղթեր, ինչպես նաև, հնարավոր է, դրանց վարման հարցերով իրավական ակտերի նախագծեր: Բացի այդ, Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն ՝ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք լիազորված են կատարելու միայն այն գործողությունները, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով: Այսպիսով, հանրային լիազորություններով կարող են օժտված լինել միայն Սահմանադրությամբ նախատեսված այն մարմինները, որոնց լիազորությունները կսահմանվեն Սահմանադրությամբ և (կամ) օրենքով: Ոչ մի մարմին չի կարող հրապարակային լիազորություններով օժտված լինել որևէ միջազգային պայմանագրով, ենթաօրենսդրական նորմատիվ կամ անհատական իրավական ակտով: Սա օրինականության հիմնարար սահմանադրական սկզբունքի խախտում է ։

 

Այսպիսով, ինչպես նշել է ՍԴ դատավորը, խնդրո առարկա հանձնաժողովը Սահմանադրությամբ չնախատեսված, բայց ապօրինաբար կոնկրետ հրապարակային - իշխանական լիազորություններով օժտված մարմին է, որի գործունեությունն ու արդյունքները, հետեւաբար, ամբողջովին հակասահմանադրական են, հակասում են Սահմանադրության 2-րդ հոդվածի եւ 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի անվիճելի դրույթներին, ուստի հանձնաժողովների հրապարակային-իրավական լիազորություններին վերաբերող կանոնակարգով նախատեսված պարտականությունները նույնպես հակասահմանադրական են:

 

ՍԴ-ն, համոզված է Թովմասյանը, նաեւ ամբողջությամբ անտեսել է այդ հանձնաժողովների գործունեության արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության պետական սահմանի առանձին հատվածների սահմանագծման սահմանադրականության հարցը, այսինքն ՝ գնահատական չի տվել իրավական պրակտիկային, եւ դա այն դեպքում, երբ սահմանագծումը հայկական կողմից իրականացվել է ոչ միայն Սահմանադրությամբ չնախատեսված եւ ոչ Սահմանադրությամբ, ոչ որեւէ օրենքով նման լիազորություններ չունեցող մարմնի կողմից ։

 

Բացի այդ, ՍԴ-ն ակնհայտորեն շրջանցել է Սահմանադրության տեսանկյունից հիմնարար նշանակություն ունեցող բովանդակային հարցերը ՝ հակասահմանադրական եւ կամայական հնարքի միջոցով սահմանափակվելով կանոնակարգում ամրագրված պարտավորությունների գնահատմամբ ՝ Սահմանադրության նախաբանի, առաջին հերթին ՝ Հայաստանի անկախության հռչակագրի տեսանկյունից ՝ անտեսելով Սահմանադրության մի շարք առանցքային նորմատիվային դրույթներ ։

 

<Ինչ վերաբերում է Սահմանադրության նախաբանին, ապա ինձ համար անընդունելի և իրավաբանորեն դժվար մեկնաբանվող պատճառներով Սահմանադրական դատարանն արժեզրկեց Հայաստանի անկախության հռչակագրի նորմատիվային նշանակությունը: Սահմանադրական դատարանը եզրակացրել է, որ հռչակագրի այն դրույթները, որոնք չեն արտացոլվել Սահմանադրության մեջ, որևէ իրավական նշանակություն չունեն, որով ոչ միայն իմաստազրկել է Հայաստանի անկախության հռչակագրի իրավական և պատմական նշանակությունը, այլև այն դարձրել է պարզապես խորհրդանշական փաստաթուղթ, իսկ Սահմանադրության նախաբանն այդ մասով զրկել է Սահմանադրության դրույթները մեկնաբանելու հիմքից ։

 

Հայաստանի անկախության հռչակագրի նշանակությունը պարզելու համար Սահմանադրական դատարանը կիրառեց ցանկացած տրամաբանության շրջանակներից դուրս հնարք։ Նա հռչակագրի առանձին դրույթները համեմատեց Սահմանադրության դրույթների հետ և, հայտնաբերելով հակասություններ, որակազրկեց հռչակագրի նորմատիվ բնույթը։ Սահմանադրությունը հռչակագիրը լիարժեք փաստաթուղթ չի անվանում, բայց հղումի միջոցով սահմանադրաիրավական բովանդակությունը փոխանցում է Հայաստանի անկախության հռչակագրում սահմանված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքներին և համազգային նպատակներին:

 

Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ Հռչակագիրը գործող Սահմանադրության ընդունման պատճառներից մեկն է, իսկ որպես Սահմանադրության ընդունման հիմք այն ներառված է Սահմանադրության նախաբանում:

 

Ուստի 1995թ., 2005թ. Սահմանադրությունը կամ գործող տարբերակը հռչակագրի հետ համեմատելը մեթոդաբանական և տրամաբանական կոպիտ սխալ է, քանի որ այն չի հավակնում  փոխարինել Սահմանադրությունը:

 

Ես կարծում եմ, որ Հայաստանի անկախության հռչակագրի նորմատիվային բնույթի անտեսումը կարող է վտանգել անկախության գործընթացի լեգիտիմությունը և հանգեցնել ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության համար գոյաբանական վտանգների մեծացմանը>, - նշել է նա։

 

Սահմանադրական դատարանի դիրքորոշումը, որով նա իրեն ազատում է Սահմանադրական դատարանի նախորդ որոշումներից մեկի պարտադիր լինելուց, այսինքն ՝ փաստացի վերացնում է այդ որոշման իրավաբանական ուժը ՝ այն չպահպանելով սահմանադրական օրենքով, պետք է գնահատել որպես միանշանակ հակասող Սահմանադրությանը եւ "Սահմանադրական դատարանի մասին" սահմանադրական օրենքին, հավելել է Թովմասյանը ։

 

Այսպես, ՍԴ-1749 որոշման 3-րդ 4.1 կետում Սահմանադրական դատարանը վկայակոչում է 2010 թվականի հունվարի 12-ի ՍԴ-850 որոշումը, որում Սահմանադրական դատարանը հստակ ընդգծել է, որ "Հայաստանի Հանրապետության եւ Թուրքիայի Հանրապետության միջեւ հարաբերությունների զարգացման մասին" արձանագրության դրույթները Հայաստանի Հանրապետության օրինաստեղծ եւ իրավակիրառ պրակտիկայում, ինչպես նաեւ միջպետական հարաբերություններում չեն կարող մեկնաբանվել եւ կիրառվել Սահմանադրության նախաբանի դրույթներին եւ Հայաստանի անկախության հռչակագրի 11-րդկետին հակասող:

 

Վերոգրյալը, նշել է դատավորը, նշանակում է, որ դեռեւս 2010 թվականին Սահմանադրական դատարանը պարզաբանել է Սահմանադրության նախաբանի եւ Սահմանադրության մեկնաբանման Հռչակագրի դրույթների իմաստը ՝ թույլ չտալով ոչ օրենսդիրին, ոչ իրավաբանական պրակտիկային հետ կանգնել Հայաստանի Հանրապետության ՝ արձանագրված Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման պարտքից։

 

Մինչդեռ Սահմանադրական դատարանի որոշումները պարտադիր են ՍԴ - ի համար, այդ թվում ՝ կամայականության բացառման, դիմողների հավասարության ապահովման եւ Սահմանադրական դատարանի հեղինակության ապահովման տեսանկյունից ։ Եթե Սահմանադրական դատարանն առանց օրենքով սահմանված ընթացակարգի ազատվում է իր ցանկացած որոշման պարտադիր լինելուց, ապա դա առաջին հերթին կամայականություն է, բացի այդ ՝ լիազորությունների չարաշահում, ինչպես նաեւ սահմանադրական արդարադատության իշխանության վարկաբեկում։

 

Հաշի առնելով, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, առանց ներպետական ընթացակարգերը պահպանելու, Ադրբեջանի Հանրապետությանը փոխանցել է տարածքներ Սյունիքի և Տավուշի մարզերում, Սահմանադրական դատարանը պարտավոր էր Կանոնակարգի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի սահմանադրականությունը գնահատել այդ հակասահմանադրական պրակտիկայի լույսի ներքո, ինչը սակայն չի արվել: Ըստ այդմ՝ Սահմանադրական դատարանը պարտավոր է կատարել նաև «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի 74-րդ հոդվածի 7-րդ մասի պահանջը, այն է՝ «Եթե միջազգային պայմանագիրը էապես շոշափում է Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան իրավունքները, ապա Սահմանադրական դատարանի որոշման եզրափակիչ մասը դրա վերաբերյալ պետք է համապատասխան նշում պարունակի», ինչը ևս չի արվել։

 

Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը՝ իմ անհամաձայնությունն եմ հայտնում որոշման պատճառաբանական մասին, գտնում եմ, որ Կանոնակարգը Սահմանադրական դատարանում քննության ենթակա չէր, իսկ բովանդակային առումով Կանոնակարգում ամրագրված պարտավորությունները հակասում են Սահմանադրությանը։

 

Հետգրություն. Սահմանադրական դատարանի մեծամասնությունը Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի հետ կապված «սահմանադրական երկիշխանության» վտանգ է տեսնում և կարծում է, որ այդ «երկիշխանությունը» Հռչակագիրը վերածելու է «զավակին խժռող ծնողի»։

 

Գտնում եմ, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումներին բնութագրական չեն այդբովանդակ դարձվածքների կիրառումը:

 

Եթե ՍԴՈ-1749 որոշմամբ ընդունված մոտեցումը դա է, ապա իմ հակադարձումը այդ ոճով հետևյալն է. Սահմանադրական դատարանի որևէ կազմ, որևէ ժամանակահատվածում իրավասու չէ «խժռել» Հայաստանի անկախության մասին հռչակագիրը», - ասվում է Թովմասյանի ներկայացրած հաատուկ կարծիքում։