Չորեքշաբթի, 24 Հունվարի 2024 18:20

Արմինֆո.2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի կայծակնային հարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի վրա վերջ դրեց անջատված տարածաշրջանի փաստացի անկախության երեք տասնամյակներին։ Նախկինում հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը զարմանալի տոկունություն էր ցուցաբերում, ինչին նպաստում էր Հայաստանի և Ռուսաստանի աջակցությունը, հատկապես՝ 2020 թվականի ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո։

Այդ մասին ասվում է Արտաքին քաղաքականության հետազոտությունների ինստիտուտի (Foreign Policy Research Institute) հաշվետվությունում։ Վերլուծության հեղինակները նշում են, որ 2022 թվականի սկզբին Ուկրաինայի շուրջ տեղի ունեցած իրադարձությունները փոխել են ուժերի տարածաշրջանային և գլոբալ դինամիկան ՝ դրդելով օպորտունիստական Ադրբեջանին, որին աջակցում է Թուրքիան, հայտարարել Լեռնային Ղարաբաղի հուղարկավորման ղողանջը։

 

"Այդ ձգձգված հակամարտության շատ հարցեր մինչ օրս լուծված չեն։ Առավել մտահոգություն է հարուցում շատ անհրաժեշտ մարդասիրական օգնության ուղարկումը նրանց, ովքեր ստիպված են եղել լքել իրենց տները՝ վերջին բռնության արդյունքում: Նաև պահպանվում է Հայաստան Ադրբեջանի հետագա ներխուժումների հավանականությունը, որպեսզի ապահովվի նրա էքսկլավ Նախիջևան տանող ճանապարհը", - նշում են վերլուծաբանները։

 

Միևնույն ժամանակ, հաշվետվությունում արձանագրվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ տեղի ունեցող իրադարձությունները կարևոր հետևանքներ են ունենում այլ միջազգային հակամարտությունների համար, որոնք կապված են տարածքային ամբողջականության և ազգային ինքնորոշման մրցակցային սկզբունքների հետ: Նշվում է, որ այդ վեճի հետևանքները շոշափում են նաև ուժի չկիրառման սկզբունքը ՝ սպառնալիք ստեղծելով միջազգային բռնությունն անպատիժ կարգավորելու համար: "ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության հնարավորությունները սահմանափակ են, որոնք թույլ են տալիս ազդել տեղերում առկա իրավիճակի վրա։ Մոտեցումներից մեկը տարածաշրջանում ամերիկյան դիվանագիտական ներկայության ընդլայնումն է՝ դրա ազդեցությունն ուժեղացնելու համար։ Ավելին, նա պետք է աշխատի Եվրամիության և տարածաշրջանային խաղացողների հետ՝ նոր էսկալացիան կանխելու համար մշտադիտարկման կայուն մեխանիզմ ներդնելու համար։ Այդ ջանքերը պետք է կենտրոնանան մարդկային տառապանքների նվազեցման եւ բռնության հետեւանքով տեղահանված մարդկանց կյանքի որակի բարելավման վրա եւ իրականացվեն Հայաստանում եւ Լեռնային Ղարաբաղում՝ տեղում ներկայությամբ, որպեսզի նպաստեն փախստականների հնարավոր վերադարձին իրենց տներ", - ասվում է հաշվետվությունում։

 

Հեղինակները հիշեցնում են, որ ԱՄՆ-ը խոսել է ՄԱԿ-ի հովանու ներքո մոնիտորինգի միջազգային մեխանիզմի տեղակայման մասին և կարծում է, որ գործողությունների այդ գիծը պետք է իրականացվի Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում ներկայության միջոցով՝ նպաստելով փախստականների հնարավոր վերադարձին իրենց տներ:

 

Միաժամանակ, արձանագրվում է, որ ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ելքի ամենակարևոր չլուծված կողմերից կարելի է նշել տրանսպորտային ենթակառուցվածքը։ Հեղինակները հիշեցնում են, որ 2020 թվականի հրադադարի մասին համաձայնագրի համաձայն՝ Նախիջևանի ադրբեջանական էքսկլավին կտրամադրվի Ադրբեջանի մնացած տարածք հասանելիիություն.  "մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և բեռների անարգել երթևեկություն երկու ուղղություններով ՝ ռուսական սահմանապահ ուժերի վերահսկողության ներքո"։

 

"Երեւանն այս դրույթը հետեւողականորեն մեկնաբանել է որպես տարածաշրջանի բոլոր պետությունների համար բոլոր սահմանների բացման ընդհանուր ակնկալիք, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է իր տարածքի համար։ Բաքուն առաջարկել է արտատարածքային ինքնիշխան իրավունքներ այն բանի նկատմամբ, ինչը սկսել է կոչվել Զանգեզուրի միջանցք։ Սյունիքի և Հայաստանի մյուս հատվածների նկատմամբ իրռեդենտիստական նկրտումները գերակշռում են ադրբեջանական լրատվամիջոցներում 2020 թվականից ի վվեր։ 2021 թվականին Ադրբեջանցի փախստականների միությունը վերանվանվեց Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք՝ առաջ մղելով 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին Խորհրդային Հայաստանից փախած ադրբեջանցիների վերադարձի գաղափարը։ Մինչդեռ, Խորհրդային Ադրբեջանից հայ փախստականներին նույն ժամանակահատվածում հավասար ուշադրություն չի հատկացվել։

 

Լուրջ մտավախություններ կան Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններից դուրս ադրբեջանական ուժերի լայնածավալ զինված ներխուժման առնչությամբ՝ Բաքվի համար Սյունիք/Զանգեզուրով անցում ապահովելու նպատակով: Իրանը կիսում է մտահոգությունը նման հեռանկարի և միջանցքի վերաբերյալ՝ որպես այդպիսին, քանի որ այն կարող է վտանգել Հայաստանի հետ իր միակ ցամաքային սահմանը: Սյունիքով / Զանգեզուրով անցնող ճանապարհը իրանական ապրանքների համար կարևոր առևտրային ուղի է։ Նա խուսափում է Թուրքիայի՝ ՆԱՏՕ-ի արևմտյան դաշնակցի և Ադրբեջանի տարածքով անցնելուց, որն անվտանգության ոլորտում սերտ կապեր ունի Իսրայելի հետ, որը, ըստ լուրերի, Իրանի դեմ ուղղված հետախուզական գործողությունների բազա է: Այսպիսով՝ Թեհրանն ու Բաքուն բարդ հարաբերություններ ունեն, որոնցում, մասնավորապես, 2020 թվականից ի վեր նկատվել են վերելքներ և վայրէջքներ: Սակայն Իրանի տարածքով Նախիջևանի հետ հաղորդակցվելու համար այլընտրանքային կամ լրացուցիչ երթուղու մասին վերջին խոսակցությունները կարող են մեղմել տարածաշրջանային անվտանգության ավելի լայն խնդիրները", - ասվում է հաշվետվությունում։

 

Ընդգծվում է նաև, որ Սյունիքի/Զանգեզուրի նկատմամբ տարածաշրջանային և գլոբալ մակարդակով մեծացած ուշադրության ամենավառ ցուցանիշը դիվանագետների հաճախակի այցելություններն ու միջազգային շփումներն են այդ տարածաշրջանի հետ՝ ընդհուպ Կապանում իրանական հյուպատոսության բացումը: Ռուսաստանը նույնպես ծրագրում է այնտեղ հյուպատոսություն բացել, ինչպես նաեւ՝ Ֆրանսիան։ "ԱՄՆ-ը նույնպես կարող էր դիտարկել Հայաստանում իր դիվանագիտական ներկայության ընդլայնման հնարավորությունը։ Ավելի լայն իմաստով, դա պետք է նպաստի կողմերի հետագա փոխգործակցությանը ՝ ավելի լայն խաղաղության համաձայնագրի շրջանակներում ամուր տրանսպորտային համաձայնագիր կնքելու համար: Մինչ այժմ հայադրբեջանական հարաբերությունների այս կոնկրետ ասպեկտում գերիշխել են Ռուսաստանը, ինչպես նաև Թուրքիան և Իրանը։ Բացի քաղաքական պայմանավորվածություններից, Վաշինգտոնը եվրոպացի գործընկերների հետ կարող է առաջարկել սահմանների կառավարման տեխնիկական փորձաքննություն՝ որպես այլընտրանք կամ լրացում ռուսական վերահսկողությանը", - հավելել են հաշվետվության հեղինակները։

 

Ամբողջական տեքստին կարելի է ծանոթանալ հետևյալ հղումով ՝ https://www.fpri.org/article/2024/01/a-frozen-conflict-boils-over-nagorno-karabakh-in-2023-andfuture-implications/ .