Ներկայում հայկական գիտությունում գերակշռում է դեգրադացման փիլիսոփայությունը

Արմինֆո. ՀՀ կառավարությունը ձեռնամուխ է լինում գիտնականների ատեստավորման ծրագրի իրականացմանը, որը բավական ոչ միանշանակ է ընդունվել հանրապետության գիտական շրջանակներում: Գիտության խնդիրների շուրջ ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի զրույցը պրոֆեսոր, Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ, ՀՀ ԳԱԱ փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի և իրավունքի ինստիտուտի նախկին տնօրեն Գևորգ Պողոսյանի հետ

- Պարոն Պողոսյան, ներկայում երկրի գիտական հանրությունն ակտիվորեն քննարկում է կառավարության առաջարկած նորամուծությունները, որոնք վերաբերում են գիտաշխատողների ատեստավորմանը: Մինչդեռ, գիտության շատ ներկայացուցիչների համար այդ նորամուծությունները մտահոգիչ են։ Ինչո՞վ  է դա  պայմանավորված, չէ որ՝ հաջող ատեստավորումը թույլ է տալիս բարելավել նրանց ֆինանսական վիճակը:

- Գիտնականների ատեստավորում միշտ է անցկացվել՝ թե խորհրդային տարիներին, թե հետխորհրդային շրջանում։ Վերջին անգամ այն անցկացվել է 2021 թվականին։ Այդ ատեստավորման հիման վրա իրականացվել է գիտնականների գիտական պաշտոնների գնահատում. - կրտսեր գիտաշխատող, ավագ գիտաշխատող, առաջատար գիտաշխատող և գլխավոր գիտաշխատող: Յուրաքանչյուր զբաղեցրած պաշտոնի համապատասխանում է գիտնականի աշխատավարձի իր մեծությունը: Այժմ այդ պաշտոնեական չափանիշները վերանայվել են ՀՀ կառավարության կողմից ։ Գիտնականների աշխատանքի արդյունավետության գնահատման նոր չափանիշները զգալիորեն ուժեղացվել են, ինչն էլ հուզել է հանրապետության գիտական շրջանակներին։ Ատեստավորման արդյունքների հիման վրա և ըստ նոր չափանիշների նախատեսվում է որոշել աայս կամ այն գիտական պաշտոնն զբաղեցնելու աշխատողի իրավունքը: Ըստ էության, ինչից էլ կախված կլինի նրա աշխատավարձի չափը։ Չեմ ասի, որ կառավարության նախաձեռնությունն ընդունվել է գաղտնաբար, այն քննարկվել է, աաայդ թվում՝ նաև Գիտությունների ակադեմիայում, որը ներկայացրել է իր դիտարկումները։ Սակայն, ինչպես վկայում է փորձը, ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը հաշվի է առնում դիտողություններն ու առաջարկությունները, սակայն, որպես կանոն, առաջնորդվում է իր նկատառումներով, ինչը չի կարող մտահոգություն չառաջացնել: Ինչի՞ մասին է խոսքը։

Բանն այն է, որ մինչ գնահատման նոր չափանիշների ներդրումը, օրինակ, ավագ գիտաշխատողը տարվա ընթացքում առնվազն երկու գիտական հոդվածների պարտադիր հրապարակման հիման վրա ատեստավորվել է: Այժմ պահանջվում է, որ նա հինգ տարվա ընթացքում առնվազն 6-8 գիտական հոդված հրապարակի, ընդ որում, հրատարակությունները պետք է իրականացվեն միջազգային ինդեքսավորման համակարգերում ընդգրկված հեղինակավոր գիտական հանդեսներում, ինչպիսիք են "SCOPUS" - ը և "Web of Science" - ը: Ընդ որում,  ստիպված կլինեն հոդվածներ հրապարակել արտերկրում՝ անգլերեն կամ այլ օտար լեզվով: Հայաստանում, օրինակ, կար հումանիտար պրոֆիլի միայն մեկ գիտական հանդես, որը հավատարմագրում ուներ "Scopus" միջազգային համակարգում։ Եթե գիտնականը ցանկանում էր իր հոդվածը հրապարակել դրանում, ապա նա պետք է երկար հերթի կանգներ: Այս խնդիրն անհաղթահարելի է եւ նախկինում նման պրակտիկա չի եղել։ Չի կարելի անմիջապես անցնել պահանջների նման բարձր մակարդակի։ Կարծում եմ, որ դա այնքան էլ խելամիտ չէ, որովհետև, եթե նպատակ է դրվում զարգացնել մեր գիտությունը, ներկայացնել նրա ձեռքբերումները, այսպես ասած, միջազգային մակարդակով, ապա անհրաժեշտ է, նախ և առաջ, մշակել և ստեղծել անհրաժեշտ մեխանիզմներ այդ գործում աջակցելու համար։ Բայց եթե նպատակը, պարզապես, գիտնականների թվի կրճատումն է, ապա այս նոր բարձրացված պահանջները կաշխատեն, քանի որ հաջորդ ատեստավորումը կանցնի գիտաշխատողների ընդամենը 5-10% - ը, իսկ մնացածների պաշտոնները  կամ պետք է իջեցնեն, կամ կրճատեն։

Անձամբ ինձ համար շատ հասկանալի է այդ նոր բարեփոխումների բուն փիլիսոփայությունը։ Կա գիտության ոլորտի զարգացման նպատակ, բայց կա նաև դրա դեգրադացման նպատակ։ Ներկայում գործում է գիտության դեգրադացման փիլիսոփայությունը։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երբ բոլորը հրաժարվեցին, այսպես կոչված, "Կրեմլյան" ու "տոտալիտար" համակարգից, Հայաստանի գիտությունը, չգիտես ինչու, չդարձավ ավելի ուժեղ ու հզոր։ Ընդհակառակը, սկսվել է և գիտության, և արտադրության, և տնտեսության մասշտաբային դեգրադացիա։ Գրեթե ամբողջությամբ կորել է խոշոր արդյունաբերությունը։ Մինչդեռ, Հայաստանը ժամանակին զարգացած արդյունաբերական հանրապետություն էր՝ զիջելով միայն Ռուսաստանին և Ուկրաինային։ Հանրապետությունում հաջողությամբ իրենց գործունեությունն են ծավալել տարածաշրջանում միակ ատոմակայանը և խոշոր արտադրական միավորումներ, ինչպիսիք են <Հրազդանմաշը>, <Նաիրիտը>, < Մարսը> և այլն: Սակայն 1990-ականների սկզբին սկսեցին հանրային գիտակցության մեջ ներդնել այն միտքը, որ "փոքր Հայաստանին խոշոր արդյունաբերություն պետք չէ", ինչը չի կարելի բնութագրել այլ կերպ, քան տնտեսական զարգացումը զսպելու քաղաքականություն։ Արդյունքում՝ մենք կորցրեցինք մեր ողջ խոշոր արդյունաբերության 40-60% - ը: Թանկարժեք սարքավորումները ոչնչի դիմաց վաճառվեցին հարևան երկրներին։ Հիմա հերթը, ըստ ամենայնի, հասել է գիտությանը, կրթությանը և մշակույթին ։ Այսինքն, դատելով նոր բարեփոխումներից, խնդիր է դրված ոչ թե զարգացնել դրանք, այլ դեգրադացնել այն աստիճանի, որ նվազագույնի հասցվի կամ ընդհանրապես փակվի ։

Նախկինում ակադեմիայի համակարգում աշխատում էր 7 հազար գիտաշխատող, այժմ մնացել է 3,5 հազար: Հետաքրքիր է, որ մեր շատ ընդունակ գիտնականներ այն ժամանակ լքեցին երկիրը և այսօր աշխատում են արտասահմանյան լուրջ գիտական կենտրոններում: Սա նշանակում է, որ նրանք պահանջված էին և բարձր որակավորում ունեին։ Հայաստանի համար դա շատ մեծ կորուստ է։ Դեգրադացման փիլիսոփայության շրջանակում խնդիր է դրվում հրաժարվել խորհրդային ամեն ինչից՝ արևմտաեվրոպական մոդելներին անցնելու համար։ Առաջին հայացքից թվում է, թե Հայաստանն ընտրել է արևմտյան մոդելներին անցնելու ուղին, բայց, գործնականում, ցավոք, դա միայն հանգեցնում է այն ամենի ոչնչացմանը, ինչ ձեռք է բերվել։

Մասնավորապես, վաղուց բարձրանում է Ակադեմիայի լուծարման և նրա հետազոտական ինստիտուտները համալսարանների իրավասությանը հանձնելու հարցը: Անհասկանալի է միայն, թե դա ինչպես կանդրադառնա գիտության և գիտական մշակումների ֆինանսավորման վրա։ Գիտության ֆինանսավորման տեսակարար կշիռը մեր երկրի ՀՆԱ-ում կազմում է, միջինում, 0,25-0,3%:

Այսպիսով, մեր գիտության ֆինանսավորումն իրականացվում է 3-4 անգամ ավելի քիչ, քան ընդունված է միջազգային պրակտիկայում՝ միջին հաշվով: Ինչպես հայտնի է, այն երկրներում, որտեղ ՀՆԱ-ի ֆինանսավորման ծավալները 1% - ից պակաս են, գիտությունը դրանցում չի զարգանում, այլ, պարզապես, գոյատևում է։ Եվրոպական երկրներում, օրինակ, այս ցուցանիշը կազմում է ՀՆԱ - ի 3-4% - ը, իսկ Ճապոնիայում և Իսրայելում՝ 5-6%: Այսօր խիստ անբավարար ֆինանսավորման այս պայմաններում մեզ առաջարկվում է ներդնել գիտնականների ատեստավորման նոր բարձրացված չափանիշներ, ինչը, իմ կարծիքով, կհանգեցնի գիտաշխատողների թվի էլ ավելի կրճատման։ Փաստորեն, գիտնականներից պահանջում են առավելագույն արգասիք՝ նվազագույն աշխատավարձի դիմաց: Հետաքրքիր է տեսնել, թե արդյոք կան գիտելիքների և հմտությունների նույնքան խիստ պահանջներ պետական ծառայողների, տարբեր մակարդակների պաշտոնյաների, նախարարների և նրանց տեղակալների նկատմամբ: Ում կողմից և ինչպես է իրականացվում նրանց մասնագիտական իրավասությունների մակարդակի ատեստավորումը: Այս բարեփոխումների էությունը, դրանց վերջնական նպատակը մինչև վերջ հասկանալի բացատրելու փոխարեն, իշխանությունները հպանցիկ փորձում են "լուծել" մեր երկրում կրթության և գիտության զարգացման բարդագույն հարցը։

- Գիտնականները, մասնավորապես, բարձրացնում են երկրում աշխարհագրական եւ հեղինակային բազմազանություն հասկացության կիրառման պահանջների հարցը, որի էությունը, եթե ես ճիշտ եմ հասկանում, արտասահմանից համախմբագիրների ներգրավումն է հայկական գիտական հրատարակություններում, որոնց հսկայական աշխատավարձը կարող է հանգեցնել հրատարակության սնանկացմանը:

- Այո, նման պահանջ իսկապես կա։ Քանի որ նոր պահանջները տարածվելու են ոչ միայն գիտնականների, այլև գիտական հրատարակությունների վրա, վերջիններս պետք է ընդգրկվեն միջազգային գիտական ինդեքսավորման համակարգերում, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է, որ ամսագրերի խմբագրական կոլեգիաների անդամների առնվազն 30-40% - ը կազմված լինեն օտարերկրյա հայտնի գիտնականներից: Նրանց խնդիրն է լինելու նյութերի հրապարակումը ոչ միայն հայերեն, այլև օտար լեզուներով։ Այսինքն, եթե ցանկանում եք դառնալ գիտական ամսագրերի միջազգային ցանցի մաս, ապա պետք է կատարեք այդ ցանցի պահանջները: Իհարկե, կարելի է Սփյուռքի ներկայացուցիչներին ներգրավել այս գործընթացին, ի դեպ, մենք հաճախ այդպես էլ անում ենք, բայց դա հարցի միայն մասնակի լուծում է։

Մեր երկրում հրատարակվում է մոտ 10 միջազգայնորեն ճանաչված գիտական պարբերական ՝ մաթեմատիկայի, աստղաֆիզիկայի, ֆիզիկայի և  այլ հիմնարար և տեխնիկական գիտությունների վերաբերյալ: Հումանիտար գիտությունների ոլորտում, ինչպես արդեն նշեցի, առայժմ կա միայն մեկ ամսագիր ողջ երկրի համար ՝ "Wisdom" - ը, որը հրատարակվում է Հայկական մանկավարժական համալսարանում ։ Հետաքրքրական է նաև այն, որ արտասահմանյան ցանցերում իրենց գիտական հոդվածները հրապարակելու համար գիտնականներն իրենց գրպանից պետք է վճարեն պատկառելի գումար՝ մինչև 1500 դոլար, և դա՝ 500 դոլար աշխատավարձի դեպքում: Եթե ցանկանում եք իսկապես սկսել գիտության զարգացման գործընթաց, զարգացրեք հիմնադրամների համակարգ, որոնք, ի թիվս այլ հարցերի, կարող են զբաղվել հայ գիտնականների գիտական լուրջ աշխատությունների մասնագիտական թարգմանությամբ օտար լեզուների: Մենք ունենք լավ գիտնականներ ՝ հրաշալի աշխատանքներով, բայց անգլերեն պատշաճ թարգմանության բացակայությունը նրանց թույլ չի տալիս ներկայացնել իրենց աշխատանքները միջազգային հարթակներում, իսկ այդ խնդրի լուծմամբ պետք է զբաղվել համապատասխան պետական մակարդակով, ինչպես դա անում են Ադրբեջանում, օրինակ։ Վերջերս իմ գործընկերներից մեկը նկատեց, որ եվրոպական երկրների գրախանութներում կարելի է տեսնել շատ ադրբեջանական գրականություն, այդ թվում՝ նաև գիտական, թարգմանված անգլերեն և այլ լեզուներով, իսկ ահա հայերենից թարգմանություններ գրեթե չկան:

Նկատեմ, որ հումանիտար գիտությունների ոլորտում գիտական տեքստի օտար լեզուներով թարգմանելը, ասենք, փիլիսոփայությունից կամ հայագիտությունից, շատ ավելի բարդ է, քան ֆիզիկայում կամ մաթեմատիկայում ՝ բազմաթիվ բանաձևերով ու աղյուսակներով:

- Իսկ արդյո՞ք մտավախություններ չկան մտավոր սեփականությունը գողանալու հնարավորությունների առնչությամբ: Չէ որ՝ նույն համախմբագիրը կարող է "իրազեկել" Արեւմուտքի իր գործընկերներին Հայաստանում հետաքրքիր գիտական մշակման մասին, որը որոշ փոփոխություններով կարող է արագ գրանցվել միջազգային արտոնագրային կառույցներում։

- Մտավոր սեփականության պաշտպանության խնդիրը միշտ էլ եղել է։ Արևմտյան առաջատար կենտրոնները ՝ ի դեմս միջազգային խոշոր գիտական կոնցեռնների, վաղուց հետապնդում են հենց այդ նպատակները ։ Բանն այն է, որ մտավոր սեփականության ոլորտում նույնպես սուր մրցակցային պայքար է ընթանում, որում գոյատևում են խոշոր շնաձկները, որոնք չեն խորշում, այսպես կոչված, "գիտական լրտեսությունից": Տվյալ դեպքում խոսքը գլոբալ մրցակցային պայքարի մասին է, ճիշտ այնպես, ինչպես դա տեղի է ունենում տնտեսությունում կամ քաղաքականությունում։ Երբ նրանք տեսնում են հետաքրքիր գաղափար, նրանք անմիջապես կամ գնում են այն, կամ հրավիրում են դրա հեղինակին իրենց մոտ աշխատանքի:

- Դե՝ լավ, իսկ Հայաստանի իշխանությունները չե՞ն տեսնում այդ բոլոր վտանգները:

- Կարծում եմ՝ չեն տեսնում։ Բայց, ամենայն հավանականությամբ, փորձ է արվում ազգային մակարդակ տեղափոխել այն ամենը, ինչը տարիներ շարունակ մշակվել է Արևմուտքում։ Ինչու՞ նորից հեծանիվ հորինել, երբ նրանք առաջարկում են կիրառել իրենց պատրաստի մոդելները: Նաեւ խոստանում են ինչ-որ լրացուցիչ ֆինանսավորում տալ դրա համար: Կոպիտ ասած՝ ամեն ինչ վաճառվում և գնվում է այս աշխարհում:

Շնորհակալություն հարցազրույցի համար