Փախստականներ եւ քաղաքացիներ. Արցախի բնակիչներին կարգավիճակ տալու գործընթացի նրբությունների մասին

Արմինֆո.Արցախից (Լեռնային Ղարաբաղից) բռնի տեղահանված անձանց "քաղաքացիական կարգավիճակի" խնդիրը, որոնց թիվը ճշտված տվյալներով կազմել է 105 հազար 577 մարդ, վերջին շրջանում չի լքում ամենաարդիական և հասարակայնությանը հուզող թեմաների ցանկը: Իրավագետ-փորձագետների քննարկումներն այն մասին, թե ինչու են Հայաստանի կապույտ անձնագիր ունեցող Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների քաղաքացիական իրավունքները, իրականում, իրավական տեսանկյունից սահմանափակված, չեն հանդարտվում:

Չէ որ, ինչպես հայտնի է, ՀՀ կառավարության որոշմամբ Արցախի մեր հայրենակիցներին տրվել է փախստականի կարգավիճակին հավասարեցված ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ, ինչպես նաև առաջարկվել է դիմել հանրապետության քաղաքացիություն ստանալու համար։ Կառավարության այդ որոշման պատճառներն ու շարժառիթները հասկանալ` ԱրմԻնֆո-ի թղթակցին օգնել է Հայաստանի ՆԳՆ միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության պետ Արմեն Ղազարյանը: Գործակալության հետ հարցազրույցում նա մեկնաբանել է ինչպես մեկնարկած գործընթացի վերաբերյալ արցախցիների մտավախությունները, այնպես էլ իրավագետների կարծիքները:

- Պարոն Ղազարյան, հոկտեմբերի 26-ին կառավարությունը որոշում ընդունեց այն մասին, որ Հայաստանը ժամանակավոր պաշտպանության տակ է վերցնում այն անձանց, ովքեր գտնվում են Հայաստանում կամ նրա սահմաններից դուրս, որոնց վերջին հաշվառման հասցեն եղել է Լեռնային Ղարաբաղը, կամ նրանք փաստացի բնակվել են այնտեղ և գրանցվել են Հայաստանի միգրացիոն մարմիններում՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից հետո։ Ինքը ՝ արդարադատության նախարարը, հայտարարել է, որ օրենքի ուժով պաշտպանության տակ վերցված անձինք ստանում են փախստականի կարգավիճակ և փախստականների համար միջազգային իրավունքով երաշխավորված իրավունքներ: Շատերի մոտ հարց է առաջացել, իսկ ինչ՞ու ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ հավասարեցված փախստականի կարգավիճակին, այլ ոչ թե ուղղակիորեն փախստականի կարգավիճակ։

- Ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակը տրվում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից՝ մարդկանց զանգվածային ներհոսքի դեպքում՝ օտարերկրյա քաղաքացիների կամ քաղաքացիություն չունեցող անձանց խմբերին, որոնք հարկադրված լքել են պետության տարածքը համապատասխան իրենց քաղաքացիության կամ նախկին մշտական բնակության վայրի՝ համատարած բռնության, արտաքին ագրեսիայի, ներքին կոնֆլիկտների, մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների կամ հասարակական կարգը խախտող այլ լուրջ իրադարձությունների հետեւանքով:

Այս պրակտիկան լայնորեն կիրառվում է աբողջ աշխարհում և մեր օրենսդրության տրամաբանության շրջանակներում այն հանդիսանում է միջազգային պաշտպանության կիրառման և փախստականի կարգավիճակի ճանաչման հավաքական իրավական գործիք: Եվ քանի որ մենք Արցախի պարագայում ունեցել ենք հենց այսպիսի իրավիճակ՝ կոլեկտիվ հարկադրված տեղաշարժ, այն է ՝ մարդկանց զանգվածային ներհոսք, որոշում է կայացվել ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ տալու մասին։ Հակառակ դեպքում, մեր հայրենակիցները ստիպված կլինեին անհատական կարգով դիմել փախստականի կարգավիճակ ստանալու և ապաստան տրամադրելու համար։ Դա կարող է բավականին երկար ժամանակ իրավական անորոշություն առաջացնել:

Կառավարության որոշման շրջանակներում ժամանակավոր պաշտպանության տակ վերցված անձանց կտրամադրվի ժամանակավոր պաշտպանության տակ վերցնելու վկայական: Այն նաև հիմք կհանդիսանա, որպեսզի փախստականները կարողանան լիարժեք օգտվել օրենքով սահմանված իրենց իրավունքներից և պարտականություններից։

Ընդ որում, Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս գալու համար նախատեսված փաստաթուղթ կշարունակեն մնալ "070" ծածկագրով  կապույտ անձնագրերը, որոնք ժամանակին տրվել են Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներին որպես travel document [ճամփորդական փաստաթուղթ]:

- 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո օկուպացված Շուշիի և Հադրութի բնակիչները Հայաստանի կառավարությունից պահանջում էին իրենց տալ փախստականի կարգավիճակ, որպեսզի կարողանան պաշտպանել իրենց իրավունքները։ Այն ժամանակ նրանց մերժեցին, հիմնավորելով, որ այդ կարգավիճակն իրենց նկատմամբ կիրառելի չէ ։ Այսօր, ինչպես հասկանում եմ, նրանք նույնպես գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության ժամանակավոր պաշտպանության ներքո։ Ի՞նչ է փոխվել:

- Այն ժամանակ դա պայմանավորված էր 1951 թվականի Ժնևի կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի E կետի դրույթներով, որն ասում է, որ փաստաթղթի դրույթները չեն տարածվում "այն անձանց վրա, որոնց համար երկրի իրավասու իշխանությունները, որտեղ նրանք բնակվում են, ճանաչում են այդ երկրի քաղաքացիության հետ կապված իրավունքներն ու պարտականությունները":

Մի շարք պատճառներով մենք ներկայումս ունենք մի իրավիճակ, որն արմատապես տարբերվում է 2020 թվին եղածից։ Նախ, մարդկանց զանգվածային ներհոսքի այս փաստը։ Իհարկե, 44-օրյա պատերազմից հետո ևս արձանագրվել է բռնի տեղահանվածների ելք, որին, սակայն, հաջորդեց վերադարձողների հետադարձ հոսքը դեպի Ստեփանակերտ և Լեռնային Ղարաբաղի այլ բնակավայրեր, որոնք չէին անցել Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Բացի այդ, հստակ պատկերացում կար, թե ուր կարող են վերադառնալ տեղահանվածները, այսինքն, նրանց վերադարձի հնարավորությունն իրատեսական էր։ Իսկ այսօր այդ հնարավորությունը, համենայն դեպս, կարճաժամկետ հեռանկարում իրատեսական չէ։ Ուստի, տվյալ պայմաններում Կոնվենցիայի դրույթները կիրառելի են նաև քաղաքացիների այդ խմբի նկատմամբ:

- Ռազմական գործողություններն սկսվելուց տաս օր անց, հակամարտության 30 տարվա ընթացքում առաջին անգամ և Բաքվի հրավերով, ՄԱԿ-ի առաքելությունն այցելեց Լեռնային Ղարաբաղ: Առաքելությունը տարածաշրջան ժամանեց հոկտեմբերի 1-ին, որտեղ արդեն, փաստորեն, տեղացի հայ բնակիչներ չէին մնացել։ Եվ, ամփոփելով Ադրբեջանում ՄԱԿ - ի մշտական համակարգողի ղեկավարությամբ անցկացված մեկօրյա այցի արդյունքները, առաքելությունը նշել է, որ ոչ տեղի բնակչության շրջանում հարցվածներից (թվերը վերցվել են, ինչպես ասում են, "առաստաղից" ՝ 50-1000 հայ), ոչ էլ իրենց, այսպես կոչված, "զրուցակիցներից" նրանք, իբր, վերջին հրադադարի կնքումից հետո խաղաղ բնակիչների նկատմամբ բռնություն գործադրելու մասին որևէ հաղորդում չեն լսել։ Իբր, չեն հայտնաբերվել նաև քաղաքացիական և գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքների վնասվածքներ կամ ավերածություններ, թեև Ստեփանակերտից ստացված կադրերը միանգամայն հակառակի մասին են խոսում: Արդյո՞ք այդ հորինվածքը չի կարող լինել հիմք, որպեսզի միջազգային կազմակերպությունները և հենց նույն ՄԱԿ-ը մերժեն արցախցիների փախստականի կարգավիճակի ճանաչումը:

- Համապատասխան բոլոր միջազգային կազմակերպությունները, հենց նույն ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը, համաձայնել են, որ Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանվածները կարող են ճանաչվել որպես փախստական: Քաղաքացիների զանգվածային վերաբնակեցման օրերին ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատար Ֆիլիպ Գրանդին անձնապես արձանագրել է "refugee situation": (Հիշեցնենք, որ սեպտեմբերի 30-ին Ֆիլիպո Գրանդին հայտարարեց, որ Ղարաբաղից Հայաստան է ժամանել արդեն ավելի քան 100 հազար փախստական, և կոչ արեց միջազգային հանրությանը շտապ աջակցություն ցուցաբերել փախստականներին և նրանց ընդունող կողմերին - խմբ.):

- Պարոն Ղազարյան, Դուք ասացիք, որ փախստականի կարգավիճակ ունեցող արցախցիների կապույտ անձնագրերը մնում են որպես ճամփորդական փաստաթուղթ: Մինչդեռ, միջազգային իրավունքի որոշ փորձագետներ կարծում են, որ Հայաստանի Հանրապետության կապույտ անձնագրերով արցախցիները, որոնք որոշել են օգտվել փախստականի կարգավիճակից երկրի սահմաններից դուրս, կարող են խնդիրների բախվել: Չէ որ կապույտ անձնագրի հիման վրա իր երկիր մուտք գործելու թույլտվություն տված օտար պետությունը դրա տիրոջը կդիտարկի որպես Հայաստանի Հանրապետության լիարժեք քաղաքացի։ Արտերկրում հաշվի չեն առնելու այն հանգամանքը, որ "070" կոդով անձնագրերը Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներին տրվել են բացառապես որպես ճամփորդական փաստաթուղթ։ Իսկ դա նշանակում է, որ այդ մարդիկ չեն կարողանա իրացնել փախստականների համար օրենսդրությամբ և միջազգային կոնվենցիաներով նախատեսված իրավունքների ողջ ծավալը։ Արդյո՞ք դա այդպես է:

- Ես կփորձեմ ցրել այդ թյուրըմբռնումը։ Տեսեք, մենք ունենք պետություն, որտեղ անձին վտանգ է սպառնում։ Կա երկրորդ երկիր, որը դարձել է առաջին անվտանգ երկիրը, որտեղ տվյալ անձը ստացել է պաշտպանություն։ Տեղափոխվելով երրորդ երկիր և այնտեղ նույնպես միջնորդելով  պաշտպանություն ստանալ, վերջինս, ուսումնասիրելով նախապատմությունը, կհայտարարի, որ անձն արդեն պաշտպանություն է ստացել երկրորդ երկրում, ինչը նշանակում է, որ ներկա երկրում գտնվելը և պաշտպանություն որոնելը ոչ այլ ինչ է, քան՝ սխալ: Արդյունքում՝ նրան կվերադարձնեն այն երկիր, որտեղ նա գտնվում էր անվտանգության մեջ։

- Այսինքն ՝ այս տրամաբանության շրջանակում ստացվում է, որ ապաստան փնտրելու նպատակով Հայաստանից արցախցիների արտասահման զանգվածային արտահոսքի մասին առանձնապես մտահոգվելու առիթ չի՞ լինի:

- Միանգամայն ճիշտ է։ Նույնիսկ, եթե վերցնենք հենց Հայաստանի քաղաքացիներին, այլ ոչ թե Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանվածներին, ապա այլ պետության պաշտպանության համար դիմելիս անձը պարտավոր է ներկայացնել իր քաղաքացիության երկրում որոշակի ռասայական, կրոնական, ազգային, սոցիալական խմբի պատկանելու կամ քաղաքական համոզմունքների համար հետապնդման ենթարկվելու հիմնավոր մտավախություններ: Եթե՝ ոչ, ապա տվյալ տեղաշարժը կդիտարկվի ոչ թե որպես պաշտպանության որոնում, այլ երկրորդային միգրացիոն տեղաշարժ, և նրան պետք է վերադարձնեն այն երկիրը, որտեղից նա արտագաղթել է։

Ընդ որում, իհարկե, երրորդ երկիրն իրավունք ունի ինքնուրույն որոշել՝ հավանություն տալ ապաստանի խնդրագրին, թե՝ ոչ։ Չի բացառվում, որ նման դեպքեր կարող են լինել, բայց, ինչպես վերջերս մեզ հաղորդել են եվրոպական գործընկերները ՀՀ-ԵՄ հետընդունման հարցերի համատեղ կոմիտեի նիստում, Հայաստանից փախստականի կարգավիճակ տրամադրելու և ապաստան ստանալու տարեկան շուրջ 2 հազար դիմումների 96% - ը մերժում է ստանում։

- Եթե դեմ չեք, վերադառնանք կապույտ անձնագրերին... Կառավարությունն արցախցիներին առաջարկել է ՀՀ քաղաքացիություն ստանալ: Հասարակայնությունը հարցնում է. միթե՞  կապույտ անձնագրի առկայությունն արդեն դե-յուրե չի նշանակում ՀՀ քաղաքացիություն։ Իսկ իրավագետները հետաքրքրվում են՝ եթե ոչ, ապա ի՞նչ հիմքով են այդ փաստաթղթերը տրամադրվել Արխացի բնակիչներին։ Ինչպես ԱրմԻնֆո-ի հետ զրույցում հայտարարել են նրանցից շատերը, Արցախի Հանրապետության բնակիչների կողմից ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու վերաբերյալ ոչ մի նորմատիվ իրավական ակտ չի ընդունվել. անձնագրերն, իբր, տրվել են 1991թ. Հայաստանի Հանրապետության և ԼՂՀ այն ժամանակվա ներքին գործերի նախարարների միջև բանավոր համաձայնության հիման վրա:

- Կրկնեմ։ Կապույտ անձնագրերը Հայաստանի կողմից տրամադրվել են Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությանը որպես ճամփորդական փաստաթուղթ, այլ ոչ թե՝ քաղաքացիություն հավաստող վկայական: Համապատասխան դիրքորոշում ՀՀ կառավարությունը ներկայացրել է նաև ՄԻԵԴ ՝ "Չիրագովն ընդդեմ Հայաստանի" գործի շրջանակում, որի վերաբերյալ վճիռը դատարանը կայացրել է 2007 թվականին: Եվ ՄԻԵԴ-ը որոշում կայացնելիս հղում է կատարել Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի միջև 1999 թվականի փետրվարի 24-ի համապատասխան համաձայնագրին: Այսինքն, համաձայնությունը բանավոր չէ, և այն կա փաստաթղթի տեսքով։

- Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ կապույտ անձնագրում գրանցման մասին կնիքի առկայությունը կարող էր "լիարժեք" դարձնել "070" կոդով անձնագիրը, եւ քաղաքացիության եւ նոր փաստաթղթի տրամադրման գործընթացի համար լրացուցիչ ծախսերի անհրաժեշտություն չէր լինի:

- Իսկ ի՞նչ իրավական հիմքով կարող է պետությունը մարդուն դարձնել ՀՀ քաղաքացի: Դա չի կարելի անել ՝ փոխելով նրա անձնագրի գրանցման մասին կնիքը։ Չէ որ Հայաստանի քաղաքացիություն ձեռք են բերում, առաջին հերթին, քաղաքացիության ճանաչման հիմքով։ Մասնավորապես, 1995 թվականին ընդունված "ՀՀ քաղաքացիության մասին" օրենքի համաձայն, ՀՀ քաղաքացի են ճանաչվում ՀԽՍՀ այն բնակիչները, ովքեր մշտապես բնակվում են նրա տարածքում և ունեն ԽՍՀՄ անձնագրեր: Ակնհայտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը չի համապատասխանում այդ կատեգորիային։

Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է ճանաչվում նաև այն երեխան, անկախ ծննդյան վայրից, որի ծնողները նրա ծննդյան պահին հանդիսացել են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ:

ՀՀ քաղաքացիություն են ընդունում նաև քաղաքացիություն շնորհելու մասին Հանրապետության նախագահի հրամանագրին համապատասխան: Այս համատեքստում, իրավական տեսանկյունից, Արցախի Հանրապետության բնակիչներին Հայաստանի քաղաքացիության տրամադրումն առանց սույն պահանջների պահպանման հնարավոր չի թվում:

- Այդ դեպքում ծագում է հիմնավոր հարց՝ գոնե ինձ համար. եթե այդ որոշման հեղինակները ինչ-ինչ պատճառներով այդ պահին ձեռնպահ են մնացել արցախցիներին ՀՀ քաղաքացու "լիարժեք" անձնագիր տրամադրելուց, ապա ինչու չի կայացվել ՀՀ հատուկ անձնագիր տրամադրելու մասին որոշում, որը տրվում է  հայկական ծագումով օտարերկրացիներին, ինչպես նաև երկրում տնտեսական կամ մշակութային գործունեություն ծավալող այլ օտարերկրյա անձանց եւ թույլ է տալիս ազատ մուտք գործել ՀՀ տարածք և ապրել առանց մուտքի վիզայի: Հատուկ կացության կարգավիճակ ունեցող այդ անձինք ունեն ՀՀ քաղաքացիներին հավասար իրավունքներ և պարտականություններ, բացառությամբ ընտրություններին մասնակցելու իրավունքի և հողի սեփականության իրավունքի:

- Չեմ կարող իմանալ։

- Ձեր նշած 105,577 բռնի տեղահանվածներից քանի՞սն են արդեն դիմել ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու համար, հաշվի առնելով, որ գործընթացը մեկնարկել է միայն նոյեմբերի 6-ին:

- Առաջին շաբաթվա ընթացքում քաղաքացիություն ստանալու համար դիմել է մի քանի տասնյակ մարդ, հարյուրի դեռ չի հասնում։ Իսկ ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ տրամադրելու մասին փաստաթուղթ ստացել է ավելի քան 250 բռնի տեղահանված։

- Ըստ երևույթին, Արցախից բռնի տեղահանվածներն այսօր կանգնած են երկընտրանքի առաջ. որն ընտրել ՝ փախստականի կարգավիճակ, թե՞ քաղաքացիություն: Ի՞նչ կտա դա նրանց, և ինչի՞ց նրանք կարող են զրկվել։

- Իրավունքների առումով փախստականները ձեռք են բերում գրեթե նույն իրավունքները, ինչ երկրի քաղաքացիները, բացառությամբ քաղաքական իրավունքների, այսինքն, ընտրելու և ընտրվելու, պետական պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունքի: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին, իհարկե, նրանք կարող են մասնակցել՝ տվյալ համայնքում մեկ տարվա հաշվառման առկայության դեպքում։ Նրանք նաեւ չեն ծառայում բանակում։

Կարգավիճակը նրանց տալիս է նաև փախստականների համար նախատեսված սոցիալական աջակցությունից օգտվելու օրինական հնարավորություն, այդ թվում ՝ կենսաթոշակ ստանալու իրավունք և այլն:

Միեւնույն ժամանակ, նշեմ, որ շատ բան կախված է նաև աջակցության ծրագրի համապատասխան "դիզայնից", չէ որ ՀՀ իշխանությունների կողմից մշակվող և իրականացվող այդ բնույթի շատ ծրագրեր նախատեսված են բռնի տեղահանվածների համար՝ անկախ կարգավիճակից: Անգամ վերաբնակիչների կողմից ՀՀ քաղաքացիություն ստանալուց հետո նրանք շարունակում են մնալ տվյալ մարդասիրական ծրագրերի շահառուներ։

ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելը նրանց հնարավորություն է տալիս օգտվել երկրի սահմանադրությամբ նախատեսված բոլոր "էքսկլյուզիվ" իրավունքներից և ազատություններից:

Ընդ որում, ինչը կարևոր է, գույքային իրավունքները մարդու իրավունքների անբաժանելի մասն են, և դրանք որևէ կերպ կապված չեն քաղաքացիության կամ կարգավիճակի առկայության հետ: Ամեն դեպքում, նրանք հնարավորություն կունենան դիմել միջազգային դատարաններ և տրիբունալներ և փոխհատուցում պահանջել կորցրած տան և գույքի դիմաց:

- Մինչդեռ, արցախցիների շրջանում մտավախություն կա այն առնչությամբ, որ փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձանց կարող են վերադարձնել Արցախ, եթե փախստականների խմբի ծագման երկրում իրավիճակի կարգավորման "հիմնավոր" նախադրյալներ առաջանան, կամ վերանան այն հանգամանքները, որոնց պատճառով նրանք ճանաչվել են փախստական: Կան նաև այնպիսիք, ովքեր կարծում են, որ ՀՀ քաղաքացիությունն ապագայում խոչընդոտ է դառնալու որպես քաղաքական իրավունքների կրողներ Արցախ վերադառնալու համար։ Դա կարող է նաև խաչ քաշել Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման հույսերի վրա։

- Միջազգային բոլոր փաստաթղթերում վերադարձի իրավունքի իրացումը ենթադրում է, առնվազն, երեք պայմանի առկայություն.  կամավորություն, անվտանգություն և արժանապատվություն: Իսկ նրանց, ովքեր կարծում են, թե, ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն, Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը դրանով իսկ հրաժարվում է Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ իր իրավունքներից, խորհուրդ եմ տալիս ուսումնասիրել Բոսնիայի օրինակը։