Արմինֆո. Արցախի պարագայում կամ տարածքային ամբողջականության իրավունքի, կամ ինքնորոշման իրավունքի կիրառումը կեղծ երկընտրանք է։ Նման կարծիք է հայտնել Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտական աշխատանքների գծով փոխտնօրեն Էդիտա Գզոյանը։
Փորձագետն արձանագրել է, որ Արցախի/Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում մշտապես կիրառվում են ինքնորոշման իրավունքի և տարածքային ամբողջականության սկզբունքները։
«Դրանք միջազգային իրավունքի այն երկու սկզբունքներն են, որոնք բազմաթիվ քննարկումների տեղիք են տալիս ենթադրյալ հակասության պատճառով։ Մինչդեռ տարածքային ամբողջականությունը վերաբերում է անկախ պետության տարածքի պաշտպանությանը այլ պետությունների ագրեսիայից, իսկ ինքնորոշումը սահմանվում է որպես ազգերի/ժողովուրդների իրավունք՝ իրենց ինքնիշխանությունն ու քաղաքական կարգավիճակն ազատորեն հաստատելու՝ առանց արտաքին պարտադրանքի կամ միջամտության:
Այսպիսով, տարածքային ամբողջականությունը սերտորեն կապված է անկախ ինքնիշխան պետությունների միջպետական հարաբերությունների հիմնական կարգի հետ, մինչդեռ ինքնորոշումը մարդու հիմնարար իրավունք է և վերաբերում է պետության և ազգի/ժողովրդի հարաբերություններին», - հիշեցրել է Գզոյանը։
Միեւնույն ժամանակ, նա արձանագրել է, որ համաձայն ժամանակակից միջազգային իրավունքի՝ պարտադիր չէ, որ ինքնորոշման իրավունքը ներառի անկախության իրավունքը։ Այն, ամենից առաջ, «միջազգային կոնվենցիաներով՝ փոքրամասնություններին տրված իրավունքների, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի սկզբունքներին համահունչ ազգային և միջազգային երաշխիքների» ճանաչում է, այլ կերպ ասած՝ ներքին ինքնորոշում որևէ կարգավիճակով՝ «ծնող» պետության կազմում։ «Պետությունների միջև բարեկամական հարաբերությունների և համագործակցության վերաբերյալ միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին 1970 թ․ ՄԱԿ-ի հռչակագիրը, սակայն, ընդգծում է, որ տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանվում է միայն այն դեպքում, երբ պետությունը կատարում է իր պարտավորությունները․ ունի «կառավարություն, որ ներկայացնում է ողջ ժողովրդին առանց ռասայական, դավանանքի կամ մաշկի գույնի խտրականության»: Երբ այս պայմանը չի գործում, ժողովուրդն իրավունք է ստանում իրացնելու արտաքին ինքնորոշման, անջատման, այն է՝ անկախության իր իրավունքը», - նշել է փորձագետը, հավելելով, որ պետական և դատական պրակտիկան ընդունում է «անջատում հանուն փրկության» իրավունքի առկայությունը։ Այդ առումով նա ուշադրություն է հրավիրել այն հանգամանքին, որ «Անջատում հանուն փրկության» սկզբունքի հիմքերը դրվել է դեռևս Ազգերի լիգայի ժամանակ՝ Ալանդյան կղզիների հայտնի գործում:
«Այստեղ Իրավաբանների միջազգային կոմիտեն «շարադրել է արդարացի անջատման հետևյալ պայմաններն այն դեպքի համար, երբ «ծնող» պետությունը դեմ է անջատմանը. 1) անջատվել ցանկացողները «ժողովուրդ/ազգ» են, 2) մարդու իրավունքների լուրջ խախտումների են ենթարկվել «ծնող» պետությունից, 3) նրանց համար հասանելի չեն պաշտպանության այլ միջոցներ:
Այն փաստը, որ Բանգլադեշի (Արևելյան Պակիստան), Կոսովոյի, Արևելյան Թիմորի և Հարավային Սուդանի բնակչությունը ենթարկվել է չափազանց բռնության, իսկ որոշ դեպքերում՝ նաև ցեղասպանության, ևս մեկ վճռորոշ պահ է դարձել դատական ժառանգության իրավունքի իրացման և միջազգային հանրության կողմից նրանց անկախության լեգիտիմության ճանաչման համար", - նշել է Գզոյանը։
Նրա խոսքով ՝ հաշվի առնելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության արյունալի պատմությունը, արցախահայության շարունակական հետապնդումները, զանգվածային սպանություններն ու խտրականությունը, 2020թ. պատերազմը և խաղաղ բնակչության նկատմամբ բռնությունները, ադրբեջանական իշխանությունների կողմից հայկական մշակութային ժառանգության հետևողական ոչնչացումը, էթնիկ զտումների և հյուծման միջոցով ցեղասպանության սպառնալիքն այսօր Արցախում,
խոսում են այն բանի ակնհայտության մասին, որ "մենք գործ ունենք մարդու հիմնարար իրավունքների կոպիտ խախտումների և ցեղասպանության փորձի հետ"։
"Այսպիսով, եթե Արցախի հարցը դիտարկենք ինքնորոշման իրավունքի կամ տարածքային ամբողջականության երկընտրանքի համատեքստում, ապա ԼՂՀ - ի անջատումը ավտորիտար, բռնապետական Ադրբեջանից ոչ միայն լիովին համապատասխանում է միջազգային իրավունքի նորմերին, այլ նաև միակ հնարավոր լուծումն է բնիկ հայ բնակչության դեմ նոր ցեղասպանությունից խուսափելու համար", - ընդգծել է Գզոյանը:
Հիշեցնենք, որ Արցախը 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ից գտնվում է Ադրբեջանի կողմից տոտալ շրջափակման մեջ ։ ԼՂՀ բնակչությունը կանգնած է սովամահության շեմին ։ Ադրբեջանն այլևս չի թաքցնում Արցախի ժողովրդի նկատմամբ իր ցեղասպան մտադրությունները քաղաքակիրթ աշխարհի անգործության ֆոնին։