Ուրբաթ, 29 Հուլիսի 2022 23:29

Արմինֆո. Հայաստանի շուկայի փոքր չափը, հարաբերական աշխարհագրական մեկուսացումը Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ փակ սահմանների պատճառով, իրավիճակը իրավունքի գերակայության եւ դատական համակարգի բնագավառում, ինչպես նաեւ կոռուպցիայի ժառանգությունը խոչընդոտներ են ներդրումների ճանապարհին: Այդ մասին ասվում է Հայաստանում 2022 թվականի ներդրումային կլիմայի մասին ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի հայտարարությունում։

 

"Վերջին մի քանի տարիներին Հայաստանը կայուն բարձր տեղեր է զբաղեցրել երկրի գործարար միջավայրը և ներդրումային միջավայրը վերլուծող միջազգային ինդեքսներում։ Հայաստանում ներկայացված են ԱՄՆ-ի զգալի ներդրումները ներկայացնող նախագծեր, առաջին հերթին ՝ ContourGlobal հիդրոէլեկտրակայանների Որոտանի կասկադը եւ Lydian-ի ՝ խոշոր ոսկու հանքի մշակման ջանքերը ։ Ամերիկյան ներդրողները բանկային, էներգետիկ, դեղագործական, տեղեկատվական-տեխնոլոգիական և հանքարդյունաբերական ոլորտներում, մասնավորապես, ներդրել կամ ձեռք են բերել ակտիվներ Հայաստանում:

 

Հայաստանը ներդրողների համար բազմաթիվ հնարավորություններ է ներկայացնում, իսկ երկրի իրավական բազան եւ պետական քաղաքականությունն ուղղված են ներդրումների ներգրավմանը, սակայն ներդրումային կլիման զերծ չէ խնդիրներից", - ասված Է փաստաթղթում:

 

Խոչընդոտների թվում զեկույցի հեղինակները նշում են Հայաստանի շուկայի փոքր չափը, Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ փակ սահմանների պատճառով հարաբերական աշխարհագրական մեկուսացումը, օրենքի գերակայության եւ դատական համակարգի թուլությունը, ինչպես նաեւ կոռուպցիայի ժառանգությունը:

 

«Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների զուտ ներհոսքը ցածր է: Հայաստանն ակտիվ վերականգնում է սկսել 2020 թվականի խոր ռեցեսիայից հետո ՝ նախքան Ռուսաստանի դեմ նոր պատժամիջոցների սահմանումը։ ՀՆԱ-ի աճը հասել է հինգ տոկոսի 2021 թվականին, եւ սպասվում էր, որ 2022 թվականին այն կշարունակի աճել առնվազն հինգ տոկոսով: Պատերազմի եւ Ռուսաստանի դեմ սահմանված պատժամիջոցների արդյունքում Հայաստանի ՀՆԱ-ի աճի կանխատեսումը 2022 թվականին կազմում է մեկ տոկոսից քիչ ավելի", - նշվում է զեկույցում:

 

Պետդեպարտամենտում հիշեցրել են, որ 2015թ. մայիսին Հայաստանը Առեւտրի եւ ներդրումների շրջանակային համաձայնագիր է ստորագրել ԱՄՆ-ի հետ։ Այդ համաձայնագրին համապատասխան, ստեղծվել է ԱՄՆ-ի և Հայաստանի առևտրի և ներդրումների խորհուրդ՝ երկկողմ առևտրի և ներդրումների և դրանց հետ կապված հարցերի քննարկման համար։ 2015 թվականից Հայաստանը Եվրասիական տնտեսական միության, Մաքսային միության անդամ է, որը միավորում է Հայաստանը, Բելառուսը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Ռուսաստանը միասնական ինտեգրված շուկայում: 2017 թվականի նոյեմբերին Հայաստանը ստորագրել է Եվրոպական միության հետ համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը, որը, մասամբ, ուղղված է Հայաստանում ներդրումային միջավայրի և գործարար միջավայրի բարելավմանը ։

 

Պետդեպարտամենտի զեկույցի համաձայն՝ Հայաստանում օտարերկրյա քաղաքացիների ՝ հանրապետությունում բիզնես շահեր ձեռք բերելու, ստեղծելու կամ տնօրինելու իրավունքների սահմանափակումներ չկան ։ Բիզնեսի գրանցման ընթացակարգերը, ընդհանուր առմամբ, պարզ են: "Հայաստանի բանկային համակարգը հուսալի է եւ լավ կարգավորվում է, սակայն ներդրողները նշում են, որ ֆինանսական հատվածն այնքան էլ զարգացած չէ: ԱՄՆ-ի եւ Հայաստանի միջեւ երկկողմ ներդրումային պայմանագիրն ամերիկյան ներդրողներին պաշտպանության տարբեր միջոցներ է տրամադրում: Դրա հետ մեկտեղ, ընդգծվում է, որ թեեւ Հայաստանի օրենսդրությունն ապահովում է մտավոր սեփականության իրավունքների պաշտպանությունը, իրավակիրառ միջոցները եւ դատարան դիմելը կատարելագործման կարիք ունեն", - ասված է հայտարարության մեջ:

 

"2018 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցավ կառավարության կտրուկ փոփոխություն, երբ ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված առաջնորդն իշխանության եկավ հակակոռուպցիոն հարթակում ՝ հին ռեժիմը տապալած փողոցային բողոքներից հետո։ 2021 թվականի հունիսին Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողություններից հետո գործող վարչապետը պահպանեց իշխանությունը արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից հետո, որոնք համապատասխանում էին միջազգային ժողովրդավարական չափանիշների մեծամասնությանը: Կառավարությունը շարունակում է իրականացնել տնտեսական և հակակոռուպցիոն բարեփոխումներ, որոնք բարելավել են գործարար մթնոլորտը ։ Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում մրցակցային միջավայրը բարելավվում է, սակայն մի քանի ձեռնարկություններ հաղորդել են, որ այդ ձեռքբերումներն ամրապնդելու համար ավելի լայն բարեփոխումներ են պահանջվելու դատական, հարկային, մաքսային, բժշկական, կրթական, ռազմական և իրավապահ հաստատություններում", - նշել են փաստաթղթի հեղինակները:

 

Չնայած որոշ ոլորտներում բարելավումներին, որոնք բարձրացնում են Հայաստանի գրավչությունը որպես ներդրումների ուղղություն, ներդրողները պնդում են, որ մնում են բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք անհրաժեշտ է լուծել թափանցիկ, արդար եւ կանխատեսելի գործարար միջավայրի ապահովման համար: Մի շարք ներդրողներ մտահոգություն են հայտնել մասնավոր հատվածի եւ կառավարության միջեւ երկխոսության որակի վերաբերյալ: Ներդրողները նաեւ նշել են այն խնդիրները, որոնք կապված են պետական պաշտոնյաների ունակության հետ ՝ օպերատիվ կերպով լուծելու այն խնդիրները, որոնց նրանք բախվում են: Երկրի հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային վեճը զգալի միջազգային ուշադրություն է գրավել, եւ մնում է չլուծված՝ մի քանի տարի անց", - ասված է փաստաթղթում:

 

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներին առնչվող քաղաքականությունը

 

"Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես ողջունում է օտարերկրյա ներդրումները։ Էկոնոմիկայի նախարարությունը Հայաստանում ներդրումային քաղաքականության մշակման համար պատասխանատու հիմնական պետական մարմինն է: Հայաստանը արժանի տեղ է զբաղեցրել երկրում գործարար մթնոլորտը չափող գլոբալ որոշ ինդեքսներում ։ Հայաստանի ներդրումային և առևտրային քաղաքականությունը համեմատաբար բաց է, օտարերկրյա ընկերություններն օրենքով ունեն նույն ռեժիմի իրավունքը, ինչ հայկական ընկերությունները։ Հայաստանն ունի մարդկային ուժեղ կապիտալ եւ լավ կրթված բնակչություն, հատկապես, գիտության, տեխնոլոգիաների, ճարտարագիտության եւ մաթեմատիկայի ոլորտներում, ինչը զգալի ներդրումներ է բերում բարձր տեխնոլոգիաների եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում: Միջազգային շատ ընկերություններ մասնաճյուղեր կամ դուստր ընկերություններ են բացել Հայաստանում, որպեսզի օգտվեն երկրի որակավորված մասնագետների ծառայություններից եւ Եվրասիական տնտեսական միությունում (ԵՏՄ) դրությունից:

 

Այնուամենայնիվ, շատ ձեռնարկություններ Հայաստանի ներդրումային կլիմայի հետ կապված խնդիրները պայմանավորել են երկրի փոքր շուկայի առնչությամբ (երեք միլիոնից պակաս բնակչություն ունեցող), սպառողների գնողունակության սահմանափակությամբ, Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ փակ սահմանների պատճառով հարաբերական աշխարհագրական մեկուսացմամբ, ինչպես նաեւ օրենսդրական բացերի հետ կապված մտավախություններով",-ասված Է հայտարարության մեջ:

 

Նշվում է, որ չնայած 2018 թվականի խաղաղ հեղափոխությունից հետո Հայաստանի կառավարությունը ծավալել է աղմկահարույց հակակոռուպցիոն արշավ, օտարերկրյա ներդրողները նախկինի պես մտահոգված են օրենքի գերակայությամբ, պետական պաշտոնյաների հավասար վերաբերմունքով եւ էթիկական պահվածքով: "Ամերիկյան ընկերությունները հաղորդում են, որ ներդրումային միջավայրը փչացած է մտավոր սեփականության իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու անկարողությամբ ։ Մտահոգություններ են հնչել անկախ եւ ուժեղ դատական համակարգի բացակայության վերաբերյալ, ինչը խարխլում է հավասար վերաբերմունքի եւ թափանցիկության մասին կառավարության հավաստիացումները եւ սահմանափակում է ներդրումային կամ առեւտրային վեճերի դեպքում իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների հասանելիությունը: ԱՄՆ-ի կազմակերպությունների ներկայացուցիչները մտահոգություն են հայտնել մասնավոր հատվածի հետ կառավարության կողմից անցկացվող շահագրգիռ կողմերի խորհրդակցությունների որակի եւ գործարար համայնքի խնդիրների լուծման վերաբերյալ կառավարության արձագանքի կապակցությամբ", - նշել են Պետդեպարտամենտում:

 

Կարգավորող համակարգի թափանցիկությունը

 

Զեկույցի հեղինակները կարծում են, որ Հայաստանի կառավարությունն ավելի ու ավելի է փորձում թափանցիկ քաղաքականություն եւ օրենքներ օգտագործել մրցակցության խրախուսման համար: Նշվում է, որ վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Հայաստանի կառավարությունը սկսել է ավելի հետեւողականորեն կատարել այդ օրենքներն ու քաղաքականությունը ' ձգտելով բարելավել շուկայական մրցակցությունը եւ վերացնել ոչ պաշտոնական խոչընդոտները շուկա մուտք գործելու համար, հատկապես, փոքր եւ միջին ձեռնարկությունների համար: Մրցակցության պաշտպանության մասին Հայաստանի օրենսդրությունը կատարելագործվել է առանցքային հասկացությունների հստակեցման հաշվին ։ "Սակայն տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի (ՏՄՊՊՀ) ջանքերը ընկերությունները բավարար չեն համարում հավասար պայմանների ապահովման համար ։ Նրանք մատնանշում են մրցակցությունը պաշտպանող այլ պետական հաստատությունների եւ մարմինների կատարելագործման անհրաժեշտությունը, ինչպիսիք են դատարանները, հարկային եւ մաքսային ծառայությունները, պետական գնումները եւ իրավապահ մարմինները: Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ նշում են տեղական շուկաներում մշտական անմրցունակությունը, որոնցից շատերի վրա գերակշռում են մի քանի գործող խաղացողներ: Բանկային հսկողությունը համեմատաբար լավ զարգացած է եւ հիմնականում համապատասխանում է Բազելյան հիմնական սկզբունքներին", - ասվում է փաստաթղթում։

 

Իրավական համակարգը եւ դատարանների անկախությունը

 

"Հայաստանում գործում է հիբրիդային իրավական համակարգ, որը ներառում է ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ ընդհանուր իրավունքի տարրեր ։ Թեեւ Հայաստանը մշակում է միջազգային առեւտրային օրենսգիրք, առեւտրային եւ պայմանագրային հարցերին վերաբերող օրենքները ներկայումս շարադրված են քաղաքացիական օրենսգրքում ։ Այսպիսով, քանի որ Հայաստանում չկա արբիտրաժային դատարան, պայմանագրերի, գույքի տնօրինման կամ այլ առեւտրային հարցերի հետ կապված բոլոր վեճերը լուծվում են կողմերի կողմից ընդհանուր իրավասության դատարաններում, որոնք դիտարկում են ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ քրեական գործեր: Քաղաքացիական գործեր քննող դատավորները կարող են ծանրաբեռնված լինել իրենց կողմից քննվող գործերի ծավալով, եւ հասարակությունը հաճախ դրանք համարում է կոռումպացված: Չնայած Վճռաբեկ դատարանի եւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իշխանությունն օգտագործելու դատարանների ունակությանը, քաղաքացիական գործերով մասնագիտացած շատ դատավորներ դա չեն անում, ինչը ներդրողների աչքերում մեծացնում է դատական որոշումների անկանխատեսելիությունը:

 

Բիզնեսը հակված է կարծելու, որ հայաստանյան շատ դատարաններ տառապում են արդյունավետության, անկախության եւ պրոֆեսիոնալիզմի ցածր մակարդակից, ինչը դատական համակարգի ամրապնդման անհրաժեշտություն է առաջացնում ։ Շատ հաճախ դատավարության ընթացքում, երբ պահանջվում է լրացուցիչ դատական փորձաքննություն, դատարանը կարող է կասեցնել գործը մինչեւ դատական եզրակացություն ստանալը, որը կարող է տեւել մի քանի ամիս: Բիզնեսը նշում է, որ ընդհանուր իրավասության դատարաններում շատ դատավորներ կարող են դժկամությամբ որոշումներ կայացնել ՝ առանց խորհրդակցելու վերադաս դատարանների դատավորների հետ։ Այսպիսով, հասարակական կարծիքն այն է, որ որոշումների վրա կարող են ազդել նաեւ այլ գործոններ, բացի օրենքից եւ առանձին գործերի էությունից: Ընդհանուր առմամբ, կառավարությունը պահպանում է ինչպես արբիտրաժային դատարանների, այնպես էլ Հայաստանի ազգային դատարանների որոշումները։

 

Առեւտրային եւ պայմանագրային հարցերի բնույթի եւ բարդության, ինչպես նաեւ քաղաքացիական գործերով մասնագիտացված դատավորների ծանրաբեռնվածության պատճառով ներդրումային կամ առեւտրային վեճերի հետ կապված շատ գործեր դատարաններում քննվում են ամիսներ կամ տարիներ: Բացի այդ, ձեռնարկությունները բողոքել են դատարանների անարդյունավետությունից եւ ինստիտուցիոնալ կոռումպացվածությունից: Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի սահմանադրությունը ներդրողներին գործիքներ է տրամադրում որոշումների հարկադիր կատարման եւ իրենց սեփականության իրավունքների համար, ներդրողները պնդում են, որ դատարանի գործողությունները քիչ կանխատեսելի են:

 

Կոռուպցիան

 

"Կոռուպցիան շարունակում է խոչընդոտ հանդիսանալ Հայաստանում ԱՄՆ-ի ներդրումների համար, հատկապես, այն առումով, ինչ վերաբերում է այնպիսի կարեւոր ոլորտներին, ինչպիսիք են արդարադատության համակարգը, օրենքի գերակայության, գործող օրենսդրության եւ կանոնների պահպանման, ինչպես նաեւ հավասար վերաբերմունքի հետ կապված խնդիրներին։ Ներդրողները պնդում են, որ առողջապահության, կրթության, զինված ուժերի, ուղղիչ հիմնարկների եւ իրավապահ մարմինների ոլորտները չունեն գնումների թափանցիկություն, եւ նախկինում նրանք օգտագործել են ընտրանքային իրավակիրառություն կաշառք ստանալու համար:

 

Քաղաքացիական գործերում մասնագիտացած դատավորները մինչ օրս լայն զանգվածների շրջանում ընկալվում են որպես կոռումպացված եւ նախկին իշխանությունների ազդեցության տակ գտնվող։ "Նոր ստեղծված հակակոռուպցիոն ինստիտուտների արդյունավետությունն ու անկախությունը դեռ պետք է ստուգվի ։ Որոշ մարդիկ մտահոգություն են հայտնել այն առնչությամբ, թե արդյոք օբյեկտիվորեն են ընտրվել դատական մարմինների որոշ ներկայացուցիչներ եւ իրավապահ մարմինների ղեկավարներ ։ Այդ հակակոռուպցիոն ինստիտուտների, ինչպես նաեւ իրավապահ մարմինների եւ դատախազության մարմինների վրա քաղաքականապես մոտիվացված արտաքին ազդեցության հնարավորությունը նույնպես խնդիր է մնում", - նշվում է Պետդեպարտամենտի հայտարարությունում: