Հայաստանի ամենահին արտադրական ձեռնարկութունը250 տարեկան է

Արմինֆո.«Վալլեքս» խմբի ընկերությունները շնորհավորում են Հայաստանի հանքագործներին և մետալուրգներին մասնագիտական տոնի առթիվ։ Մենք կարևորում ենք հանքագործների և մետալուրգների ավանդը Հայաստանի տնտեսական զարգացման և հզորացման գործում և վստահ ենք, որ ապագայում ևս հանքագործությունն ու մետալուրգիան իրենց արժանի տեղն են ուենալու Հայաստանի տնտեսական կյանքում։

Քանի որ Հայաստանում հանքագործության և մետալուրգիայի բնագավառի՝ մեր օրերը հասած ամենահին արտադրական ձեռնարկությունն Ալավերդու պղնձաձուլարանն է, որի հիմնումը խորհրդանշում է հանքագործության և մետալուրգիայի պատմական նոր շրջափուլի սկիզբը տարածաշրջանում, Հանքագործի և մետալուրգի օրվա և Ալավերդու պղնձաձուլարանի 250-ամյակի առթիվ ձեզ ենք ներկայացնում գործարանի կենսագրության հիմնական պատմական հանգուցակետերի մասին համառոտ ակնարկ։

Ալավերդու պղնձաձուլական գործարանը հիմնել են հրավիրված հույն մասնագետները հայ մասնագետների հետ միասին 1770թվականին։Ալավերդիում պղնձարտադրությունըբուռնվերելքապրեցֆրանսիացիներիկառավարման, ապախորհրդայինկարգերիհաստատմանշրջանում:  

1900թ. Ալավերդիում սկսեցին կիրառվել վատերժա­կե­տա­յին վառարաններ:  Նոր տեխնոլոգիայով աշխատող վառարանը կառուցվեց շինարարական փուլում գտն­վող Թիֆլիս-Ալեքսանդրապոլ երկաթուղու երկաթգծի հարևանությամբ, որտեղ էլ այժմ գտնվում է Ալավերդու պղնձաձուլական գործարանը: Հա­րևա­նությամբ կառուցված էին բոլորսպասարկողարտադրամասերը: Գործարանի՝ երկաթուղուն մոտ լինելու հանգամանքը հնարա­վո­րու­թյուն տվեցՄադանգյուղիցմետա­լուր­գիա­կան բոլոր գործընթացները կենտրոնացնել Ալավերդուներկայիստարածքում: 1900 թ-ից պղնձարտադրությանմեջսկսեցինօգտագործելայն ժամա­նակ­նե­րի համար առավել առաջադեմ տեխնոլոգիայով գործող նոր ագրեգատ՝ կոնվեր­տեր: 1900-ական թթ. պղնձի ձուլման նորագույն եղանակների կիրառմամբ՝ Ալավերդու պղն­ձաձուլական գործարանում ավելացան արտադրության ծավալներըև 1913 թվականինայնմիջազգայինչափանիշներովլավագույնգործարաններիցմեկնէր: 1900-1914 թթ. տնօրինությունը, հանքերի և գործարանների բո­լոր ինժեներականաշխատակիցները, ինչպես նաև բոլոր արտադրամասերի ղեկավար կազմերը եվրոպացիներէին: 1910-ական թթ. Ալավերդու հանքերն ու գործարանները համարվում էին Կովկասի խո­շորագույն արդյունաբերական ձեռնարկություններից, որտեղ, ընդհանուր առ­մամբ, աշխատում էր շուրջ 2 800 բանվոր: Ալավերդիում բացվել էր 8 մահճակալով փոքրիկ հիվանդանոց, որտեղ աշխատում էր Թիֆ­լիսից հրավիրված մեկ բժիշկ և երկու բուժակ: Գործում էր մեկ ճաշարան, տասից ավելի գինետներ: Ֆրանսիացի գործարանատերերը կառուցել էին բանվորական հանրակացարաններ, ինժեներական և ղեկավար կազմի համար Սանահինի պատմական կամրջի հարևանությամբ և ներկայիս Սպանդարյան փողոցում կառուցվեցին եվրոպական տիպի երկհարկ ու եռահարկ բազմաբնակարան շենքեր:

1914թ. սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքով ընկան արտադրության ծավալները և 1917թ. մինչպատերազմյան  1913-ի համե­մա­տությամբ՝ այն նվազեց 2.7 անգամ: 1917թ. հոկտեմբերի 1-ին հան­քերում և գործարանում աշխատանքները դադարեցվեցին: Այդ ժամանակ բան­վոր­ների ընդհանուր թիվը կազմում էր շուրջ 2 600 մարդ:

Պղնձարտադրության վրա բացասական ազդեցություն ունեցավ 1917թ. հոկտեմ­բեր­յան հեղափոխությունը: 1921թ. հունվա­րին ֆրանսիացի հանքարդյունաբերողները հեռացան Ալավերդուց: Այսպիսով, ավարտվեց Լոռիում և Ալավերդիում պղն­ձար­տադրության ֆրանսիական երեսնամյա շրջանը:

Նորաստեղծ խորհրդային հանրապետության հեղկոմի 1921թ. հունվարի 11-ի դեկրե­տը սահմանում էր, որ ընդերքն ու օգտակար հանածոները համարվում են ժողովրդա­կան սեփականություն: Հունվարի 21-ի որոշմամբ՝ Ալավերդու ձեռնարկությունները հան­ձն­վում են Հայաստանի Ժողտնտխորհին: 1925թ. ՀԿԲԿ 24-րդ և 25-րդ համագումարներում քննարկվեց Ալավերդիում և, ընդ­հան­րապես, Հայաստանում պղնձի արդյունահանման վերականգնման և զարգացման խնդի­րը։

ԽՍՀՄ Աշխատանքի և Պաշտպանության խորհրդի 1929թ. օգոստոսի  հատուկ որոշման և ՀամԿ(բ)Կ Անդրերկրկոմի 1931թ. դեկտեմբերի 10–ի հատուկ միջոցառումների պլանով  սկսվեց Ալավերդու պղնձագործարանի վերակառուցումը: ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի և ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի 1931թ. մայիսի 31-ի որոշմամբ ստեղծված միջոցառումների պլանով նախատեսվում էր մաքուր պղնձի արտադրությունը հասցնել  տարեկան 6000 տոննայի: Այս ծրագրով նախատեսվում էր ոչ միայն գործարանը վերակառուցել, այլև լայն թափ հաղորդել բնակարանաշինությանն ու Ալավերդու կառուցապատմանը, հիմնել նոր դպրոցներ, մշակութային հաստատություններ և այլն:   1931 թվականի հունիսի 12–ին, ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանն Ալավերդում անցկացրեց կառավարության արտագնա նիստ, որտեղ քննարկվեց գործարանի վերակառուցման ընթացքը:   Վերակառուցումն ավարտվեց 1932 թ-ին: 1941թ. հայրենական պատերազմն սկսվելուն պես բազմաթիվ մետալուրգներ մեկնեցին ռազմաճակատ, նրանց փոխարինեցին կանայք ու երեխաները: Չափազանց ծանր էր պատերազմի առաջին տարիներին  պղնձարտադրության վիճակը: Դոնբասը գերմանացիների գրավելուց հետո դադարել էր մետալուրգիական շերեփներ, պողպատե ձուլվածքներ, հրակայուն աղյուսի, պտտափոկերի և քարածխի մատակարարումները: Ալավերդցի մետալուրգներն ու ռացիոնալիզատորները կարողացան տեղում արտադրել այս կարևոր նյութերը և դեռ կազմակերպել դրանց մատակարարումը Սիբիրի գործարաններին: Պատերազմի ծանր տարիներին Մոսկվայից ժամանած մասնագետների ղեկավարությամբ կառուցվեց նոր քիմիական գործարան, որը շարք մտավ 1944 թվականին: 1949թ. վերակառուցվեց պատերազմի տարիներին շահագործված չնորոգված և քայքայված պղնձագործարանը, որն ավարտվեց 1952 թվականին: 1970-ական թվականներին Ախթալայի, Շամլուղի և Ալավերդու հանքերը, պղնձի և քիմիական գործարանները միավորվեցին և ստեղծվեց լեռնամետալուրգիական կոմբինատ, որտեղ աշխատում էր ավելի քան 4500 մարդ: 1980-ական թվականներին կրկին խնդիր դրվեց վերակառուցել կոմբինատը: Տեղադրվեցին էլեկտրակոնտակտային մետալուրգիական վառարաններ: Վերակառուցվեց նաև ծծմբաթթվի արտադրամասը, տեղադրվեցին ավելի ժամանակակից աշտարակներ: Հետպատերազմյան տարիներին, մինչև 1989 թվականը Ալավերդու լեռնամետալուրգիական կոմբինատը տարածաշրջանի տնտեսական գեներատորն էր: Կոմբինատի ֆինանսական միջոցներով շեֆական կարգով շրջանի գյուղերում տասնյակ գյուղատնտեսական օբյեկտներ կառուցվեցին, ճանապարհներ, Ալավերդում բնակելի շենքեր:

1988 թվականի բնապահպանական շարժման հետևանքով Ալավերդու պղնձագործարանը փակվեց և քայքայվեց: Դա  անդառնալի հետևանքներ ունեցավ ոչ միայն Ալավերդի քաղաքի, այլև տարածաշրջանի համար՝ գործազրկություն, արտագաղթ, աղքատություն ...

Ռուսաստանում այդ տարիներին բիզնես գործունեություն իրականացնող ծնունդով ալավերդցի Վալերի Մեջլումյանը 1997 թվականին ձեռք բերեց Ալավերդու գործարանի բաժնետոմսերը, և նրա հիմնադրած «Վալլեքս» խումբը մտավ Հայաստան: Ստեղծվեց Հայաստանում պղնձի արտադրության վերակառուցման Հայկական Պղինձ Ծրագիրը՝ Արմենիան Քափըր Փրոգրամ (Էյ-Սի-Փի ՓԲԸ), որը հաստատվեց Հայաստանի կառավարության կողմից: Առաջին իրական արդյունքն արտադրության վերսկսումն ու կայունացումն էր, շուրջ 1100 աշխատատեղի ստեղծումը, աշխատավարձերի տարիներով կուտակված պարտքերի մարումը:  Կայուն վճարվող աշխատավարձերն էլ ունեցան իրենց մուլտիպլիկատիվ արդյունքները՝ սոցիալական վիճակի կայունացում, խանութների, սննդի օբյեկտների, հյուրանոցների, տաքսի և այլ ծառայությունների բացում, որոնք 90-ականների սկզբից ամբողջությամբ փակված էին:

Ծրագրի հեռահար նպատակը Ալավերդիում նոր, ժամանակակից գործարան կառուցելն էր, բնապահպանական անվտանգության բարձր մակարդակով։ Այդ նպատակով բանակցություններ էին ընթանում միջազգային մասշտաբներով խոշոր չինական մի ընկերության հետ։ Այս համագործակցության շրջանակներում մի շարք փոխայցելություններ, քննարկումներ և նախնական նախագծային աշխատանքներ են իրականացվել։

Ցավոք 2018 թվականիամռանըընկերությունը ստիպված էր դադարեցնել պղնձաձուլարանի աշխատանքը: Այդ  իրավիճակում Վալլեքսըվեցամիս աշխատավարձ էր վճարում չաշխատող գործարանիշուրջ 600 աշխատողի, քանի որ անձնակազմի նկատմամբ ղեկավարության պատասխանատվության զգացումն ավելին էր, քան դա ենթադրում էին սոսկ գործատու-աշխատող հարաբերությունները: Անցած 20 տարիների ընթացքում պղնձարտադրության պահպանման նպատակով «Վալլեքս» խմբի ընկերությունները ներդրել են ընդհանուր առմամբ 34 մլն ԱՄՆդոլար, իսկ միայն  Մանես բերեգործական հիմնադրամի միջոցով իրականացվել է 3.5 մլրդ դրամի տարբեր սոցիալական բարեգործական ծրագրեր:  Արտադրական ավանդույթներն ինչ-որ կերպ պահպանելու և 600 բանվորների մի մասին աշխատանքով ապահովելու նապատակով 2019-ին Վալլեքսն Ալավերդիում սկսեց  արտադրության վերակազմավորման ծրագիր.աղացագնդերի փորձնական արտադրությունն ընդլայնելու  նպատակով նոր սարքավորումներ պատվիրվեցին: Սկսվեցին  ներկրված հումքով պղնձե իրերի արտադրության նախագծման աշխատանքները, որոնք նույնպես ընկերության վերահսկողությունից դուրս գտնվող գործոններով պայմանավորված՝ հնարավոր չեղավ իրականություն դարձնել։

Հանքագործությունն ու մետալուրգիան դարեր ի վեր հսկայական դեր են ունեցել Հայաստանի տնտեսական կյանքում, հանքագործներն ու մետալուրգներն այս երկրի վրա ապրել են, ապրեցրել երկիրը։ Այդ պատմական ընթացքում իր բաժին առաքելությունը պատվով կատարած քարից հաց քամող Ալավերդցի հսկան՝ 250-ամյա գործարանն այսօր հերթական ճգնաժամն է ապրում։ Սակայն ալավերդցին վստահ է, որ գործարանը կրկին կհայտնվի քաղաքի ու տարածաշրջանի տնտեսական ապագայով մտահոգ ու հոգատար ձեռքերում, քաղաքը նորից կդառնա առաջադեմ մետալուրգիական աշխարհի հետ համաքայլ շարժվող տեխնոլոգիական կենտրոն, հանքագործությունն ու մետալուրգիան նորից կապրեն այստեղ և կապրեցնեն այս տարածաշրջանը։