Թուրքիան, հակակշիռ ստեղծելով 102-րդ ռազմակայանի նկատմամբ, Հարավային Կովկասից Ռուսաստանին դուրս մղելու հայտ կներկայացնի

Արմինֆո.Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Արեւելագիտության ինստիտուտի տնօրեն, ակադեմիկոս Ռուբեն Սաֆրաստյանը Արմինֆո-ին տված հարցազրույցում խոսում է Թուրքիայի տարածաշրջանային դերի մասին:

Կիսվում է հայ-թուրքական հարաբերություններում ռուսական գործոնի և աշխարհաքաղաքականության, ինչպես նաև Անկարայի կովկասյան քաղաքականության ձևավորման գործում Հայաստանի գործոնի տեսլականով ։  Մեկնաբանում է Արցախի հարցում թուրքական շահերը, ինչպես նաև Էրդողանի գործոնը թուրքական արտաքին քաղաքականության մեջ։

- Այսօրվա Թուրքիան շարունակում է մնալ բավականին անկանխատեսելի երկիր։  Մի կողմից՝ իզգոյ երկիր է, մյուս կողմից ՝ Անկարայի հետ հարաբերությունների զարգացման համար ակտիվորեն մրցակցում են ԱՄՆ-ն ու Ռուսաստանը։  Ընդ որում, Թուրքիան քրդերի դեմ  ռազմական գործողություններ է իրականացնում Սիրիայում, Իրաքում և

սեփական տարածքի։  Արդյո՞ք այսօր նման Թուրքիան իրական սպառնալիք է ներկայացնում Հայաստանի անվտանգությանը։

Կարծում եմ՝ ներկայացնում է, այդ թվում՝ ռազմական։  Հայաստանի հետ սահմանները փակ պահելով՝ Թուրքիան, օգտագործելով Հայաստանի աշխարհագրական և աշխարհաքաղաքական բարդ իրավիճակը, դրանով իսկ ճնշում է գործադրում Երևանի քաղաքական կուրսի փոփոխության հասնելու համար։ Նման քաղաքականությունը ժամանակակից աշխարհում հաճախ չի հանդիպում։ Եվ ճնշման նման քաղաքականությունը Ժամանակի ընթացքում կարող է ավելի ագրեսիվ դառնալ՝ իր մեջ ներառելով ռազմական բաղադրիչը։  Արդեն մի քանի տարի է, ինչ Թուրքիայի գլխավոր շտաբում հայերեն են ուսումնասիրում, ինչը խոսում է այն մասին, որ թուրք զինվորականները Հայաստանը դիտարկում են որպես ռազմական հակառակորդ։  Չմոռանանք նաև Թուրքիայի բարձրագույն քաղաքական ղեկավարության կողմից Հայաստանի դեմ ռազմական ուժի կիրառման ուղղակի սպառնալիքները, առաջին հերթին, նախագահ Թուրգութ Օզալի կողմից՝ 1992-93 թթ.:  Այդ ամենն ուղեկցվել է Թուրքիայի ԶՈՒ վերատեղաբաշխմամբ Հայաստանի սահմաններին ավելի մոտ: Այդպիսով, ոչ վաղ պատմությունը ստիպում է մեզ լինել զգոն, հատկապես մեծ բանակ ունեցող և հատկապես վերջին տարիներին արկածախնդիր արտաքին քաղաքականություն վարող երկրի հանդեպ։  Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի անկանխատեսելիությունն արդեն գերազանցել է բոլոր սահմանները։  Եվ, իհարկե, չի կարելի բացառել լայնամասշտաբ ռազմական գործողությունները Թուրքիայի դաշնակից Ադրբեջանի կողմից՝     Անկարայի դրդմամբ կամ ինքնուրույն։ Այդ դեպքում մենք պետք է ակնկալենք, որ Թուրքիան կփորձի այդ գործողություններին միջամտել։

- Ի՞նչ նշանակություն ունի Թուրքիայի համար այսօր Նախիջևանը, և որքանո՞վ են համակարգված Բաքվի և Անկարայի դիրքորոշումները ադրբեջանական այս էքսկլավի հարցում:

1920թ. հունվարին այն ժամանակ դեռ օսմանյան խորհրդարանը Մուսթաֆա Քեմալի ուղղակի հրահանգով ընդունեց, այսպես կոչված, "ազգային ուխտ", ուրվագծելով Թուրքիայի սահմանները  որպես մի պետության, որը պետք է հառներ Օսմանյան կայսրության ավերակների վրա։  20-ականների կեսերին Թուրքիայի խորհրդարանն արդեն հաստատել է այդ սահմանները։  Ես ունեմ համապատասխան քարտեզ, որտեղ Նախիջևանը Բաթումիի, Հալեպի, Մոսուլի, Կիպրոսի, Բալկանների մի մասի հետ միասին դիտարկվում է որպես Թուրքիայի տարածք։  Ադրբեջանում այդ քարտեզի մասին հիշատակումները սովորաբար շատ նյարդային են ընկալում, բայց դա փաստ է։   Հիմա պատմությունից հեռանանք դեպի ժամանակակից աշխարհաքաղաքականություն։  Իր սահմաններից դուրս Թուրքիան երկու ռազմակայան ունի Սուդանում եւ Քաթարում։  Եվ վերջին շրջանում հաճախակի են դարձել խոսակցությունները երրորդի հայտնվելու մասին՝ Նախիջևանում։  Ինձ շատ հետաքրքրեց այդ տեղեկատվության սկզբնաղբյուրը և, ինչպես ինձ թվում է, ինձ հաջողվեց գտնել այն։  2018-ի սեպտեմբերին թուրքական ոչ այնքան հայտնի մի թերթում հայտնվեց հրապարակում, ըստ որի, "Անկարայի իշխանության կուլիսներում քննարկվում է Նախիջեւանում ռազմակայանի ստեղծման հարցը"։  Ամենայն հավանականությամբ, այդ արտահոսքը հատուկ բնույթ է կրել և  նպատակն ունեցել հող նախապատրաստել։  Դրան ավելացնելով Նախիջեւանի տարածքում Բաքվի եւ Անկարայի ռազմական համագործակցության աշխուժացումը, համատեղ զորավարժությունները, խորհրդակցությունները, կարելի է արձանագրել նախիջեւանյան ուղղությամբ Թուրքիայի ակնհայտ ակտիվացումը։ Այս բոլոր գործոնների վերլուծության հիման վրա կարող եմ ենթադրել, որ այժմ Նախիջևանում թուրքական ռազմակայանի ստեղծման նախապատրաստական փուլ է ընթանում։ Դա շուտով չի լինի, բայց դրա նախապատրաստությունն արդեն ընթանում է։  Անկարայի հիմնական նպատակները աշխարհաքաղաքական բնույթ են կրում և բխում են ռուս-թուրքական մրցակցությունից՝ Հարավային Կովկասում ազդեցության համար։

- Այսինքն՝ թուրքերը հակակշի՞ռ են ստեղծում Գյումրիում ռուսական 102-րդ ռազմակայանին։

Կարծում եմ ՝ այո։ Դրանից հետո Թուրքիան Ռուսաստանին Հարավային Կովկասից դուրս մղելու հայտ կներկայացնի։  Ադսպիսով, Նախիջեւանի նկատմամբ Անկարայի մտադրությունները ես դիտարկում եմ որպես Մոսկվայի վրա աշխարհառազմավարական եւ աշխարհաքաղաքական ճնշման բաղադրիչներ։  Իհարկե, ռազմակայանը կդառնա նաև Հայաստանի վրա ռազմական ճնշման լրացուցիչ լծակ։ Բայց այս ամենը ապագայում: Հաշվի առնելով Թուրքիայի լուրջ ներգրավվածությունը մերձավորարևելյան գործերում, Ռուսաստանի հետ մերձեցումը տարբեր ոլորտներում, այդ հեռանկարը դեռևս  արդիական չէ։  Եվ այսօր աստիճանաբար միայն նախադրյալներ ու համապատասխան պայմաններ են ստեղծվում։  Իմ կարծիքով, Ռուսաստանը գաղտնի մակարդակով արդեն դժգոհություն է հայտնել Թուրքիային, ինչը հանգեցրել է նախիջեւանյան ուղղությամբ թուրքական ակտիվության որոշակի նվազման։   Բայց Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական նպատակները, ընդ որում, մնացել են նախկինը։

- Թուրքիայի հետ հարաբերությունները վերականգնելու անհրաժեշտության թեման հայ հասարակության շրջանում բավականին նրբանկատ է և, ընդհանուր առմամբ, ժողովրդականություն չի վայելում։  Արդյո՞ք կան ինչ-որ ընդհանուր եզրեր, որոնց հիման վրա Հայաստանն ու Թուրքիան կարող են ինչ-որ համաձայնությունների գալ, ուղղակի, ասենք, Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի շահերից դուրս։  Չէ որ գլոբալ առումով արևմտյան հարևանի հետ հարաբերությունների բացակայությունը չի բխում Հայաստանի շահերից:

Իհարկե, դա այդպես է։  Դա մեր շահերից է բխում, բայց՝ ոչ Թուրքիայի շահերից։  Հայաստանը ՀԱՊԿ անդամ է, Հայաստանի տարածքում տեղակայված է ռուսական ռազմակայան, Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև կնքվել է ռազմաքաղաքական, ռազմավարական դաշինք։   Ըստ այդմ, գոյություն ունեցող կոնֆիգուրացիայի պահպանման պայմաններում Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիայի համար հնարավորություն չի բացի ակտիվություն ցուցաբերել Հայաստանում և ավելի լայն՝ Հարավային Կովկասում։

- Այսինքն՝ Վրաստանում Թուրքիայի սցենարը Հայաստանում չի աշխատի:

Չի աշխատի։ Այն կարող է աշխատել բացառապես Հայաստանից Ռուսաստանի հեռանալու դեպքում. դա արդեն բոլորովին այլ իրավիճակ կլինի։  Առկա իրավիճակը միանշանակ չի հանգեցնի  տարածաշրջանում թուրքական ազդեցության ուժեղացման, նույնիսկ՝ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման դեպքում։  Ինձ թվում է, որ Թուրքիան հաշվարկել է բոլոր այդ նրբությունները Հայաստանի նկատմամբ քաղաքականության մեջ ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո՝ 1991 թվականին առաջիններից մեկը ճանաչելով Հայաստանի անկախությունը և հրաժարվելով դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել մեզ հետ։  Անկարան շտապեց ճանաչել Հայաստանի անկախությունը ՝ հաշվի առնելով իր համար բուֆերային գոտու առկայության կարևորությունը՝ Հարավային Կովկասը Թուրքիայի եւ Ռուսաստանի միջեւ։   Երկրորդ ՝ աշխարհառազմավարական իմաստով Թուրքիայի համար կարևոր է, որ այդ բուֆերային գոտին լինի իր, այլ ոչ թե Ռուսաստանի ազդեցության տակ։  Իսկ Հայաստանը Անկարայի կողմից դիտարկվում է որպես ավանդաբար ռուսամետ երկիր։ Ըստ այդմ, Հայաստանին անհրաժեշտ է հնարավորինս մեկուսացնել, ճնշում գործադրել ՝ խոչընդոտելով նրա հզորացմանը և, համապատասխանաբար, Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի դերի ուժեղացմանը։  Թուրքիան մի երկիր է, որն իր արտաքին քաղաքական գերակայությունները ձեւավորում է աշխարհառազմավարական եւ աշխարհաքաղաքական հաշվարկների, այլ ոչ թե այսրոպեական քաղաքական մոտեցման վրա։  Թուրքիայի համար Հայաստանը  տնտեսական հետաքրքրություն չի ներկայացնում, չափազանց փոքր շուկա է։

- Ձեր խոսքերից հետևում է, որ Անկարայում որոշակի առումով զգուշանում են Հայաստանից:

Հիմք ընդունելով սեփական բազմաթիվ հանդիպումներս թուրքական ղեկավարության, վերլուծական հանրության ներկայացուցիչների հետ, կարող եմ ասել, որ Թուրքիայում համոզմունք. եթե Հայաստանը գոնե ինչ-որ հնարավորություն ունենա,  կսկսի արագ զարգանալ։  Թուրքերը հայերիս լավ գիտեն  և համոզված են մեր արարչության մեջ ։  Մենք դեպի ծով  ելք չունենք, բայց նորմալ պայմաններում Հայաստանի դիրքը տարածաշրջանի կենտրոնում ենթադրում է, որ բոլոր կարևորագույն հաղորդակցությունները պետք է ընթանան մեր տարածքով։  Իսկ դա նաև հնարավորություն է Հայաստանի արագ զարգացման համար։  Իսկ ինչու՞ պետք է Թուրքիան զարգացման հնարավորություն տա Հայաստանին, եթե դա կուղեկցվի Ռուսաստանի տարածաշրջանային դիրքերի ուժեղացմամբ։

- Կրկին ձեր խոսքերից հետևում է, որ Թուրքիան ավելի լավ տարբերակ չունենալու պատճառով շահագրգռված է Արցախի շուրջ ստատուս քվոյի պահպանմամբ:

Շատ լավ հարց է ։  Ի՞նչ է նշանակում Արցախը Թուրքիայի համար: Աշխարհաքաղաքական առումով Թուրքիան Արցախով հետաքրքրվեց միայն 1992-ին մեր կողմից Շուշիի գրավելուց հետո։  Թուրքերը անհանգստացան, որովհետև բերդաքաղաքի գրավումը ցույց տվեց, որ Հայաստանն ունի ներուժ, որը թույլ է տալիս լուծել բարդ ռազմական խնդիրներ։  Իհարկե, Թուրքիայի համար իդեալական տարբերակ կլիներ Արցախը Ադրբեջանի կազմում։  Բայց նրան այնքան էլ չի մտահոգում առկա ստատուս քվոն։ Ինչ - որ չափով Անկարայի համար դա հնարավորություն է ավելի շատ ազդելու Ադրբեջանի վրա, ինչպես Ռուսաստանի համար՝ ազդելու Հայաստանի վրա։ Այնպես որ, այստեղ ամեն ինչ միանգամայն պարզ է։

- Հարցազրույցն ավարտենք նրանով, ինչից սկսեցինք։ Էրդողանի արկածախնդրությունը իմպուլսիվ է, թե՞, այնուամենայնիվ, խորապես մտածված։ Չէ որ հենց դրա արդյունքում է, որ Թուրքիան այսօր գտնվում է գլոբալ քաղաքականության առաջին պլանում՝ Թուրքիա-ԱՄՆ-Ռուսաստան, Թուրքիա-Կիպրոս-ԵՄ եռանկյունին և այլն:

Եթե այդ հարցն ինձ ուղղվեր մի քանի տարի առաջ, ես կասեի, որ Էրդողանի նման քաղաքականությունը դիմադրություն է առաջացնում, առաջին հերթին, զինվորականների շրջանում։  Հենց Թուրքիայի գլխավոր շտաբը, նրա վերլուծաբաններն են իրավիճակը միշտ առավել սթափ և օբյեկտիվորեն գնահատել։   Սակայն Թուրքիայի ռազմաքաղաքական իշխանության կենտրոններից մեկի գոյության դադարեցման պայմաններում ամեն ինչ մնացել է Էրդողանի ձեռքում։  Եվ Թուրքիայի ներսում հաղթանակների շարքը, բացառությամբ Ստամբուլի ընտրությունների արդյունքների, այս տարիների ընթացքում նա պարտություն չի կրել, Էրդողանի մոտ մեծապետական բռնապետական հակումներ է առաջացրել։ Ասենք, ուղղակի՝ ոչ բոլորովին անհիմն։  Այս ամենը հանգեցրել է այն համոզման, որ նա շատ բան կարող է իրեն թույլ տալ նաև արտաքին քաղաքականության մեջ, հատկապես Ահմեդ Դավութօղլուի ապահոված նեոօսմանիզմի գաղափարական հիմքի վրա։ Այսպիսով, հաջող ներքաղաքական փորձը գաղափարական կառուցվածքների հետ միասին, որոնք, դատելով ըստ ամենայնի, իր գլուխը լցրել Էրդողանը, հանգեցնում են Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության ձեւավորմանը, որը ես բնութագրում եմ որպես արկածախնդիր։  Այդուհանդերձ, հենց դրա արդյունքում՝  Թուրքիայի ներուժի հետ անհամեմատելի ներուժ ունեցող գերտերությունները ինչ-որ չափով կախված են Էրդողանից։  Այդ թվում ՝ ԱՄՆ-ը և Ռուսաստանը, էլ չենք խոսում եվրոպական երկրների մասին։  Էրդողանը, իրոք, իրեն շատ բան է թույլ տալիս, և առայժմ այդ ամենը նրան հաջողվում է։

- Էրդողանի արկածախնդրությունը դրսևորվում է խաղադրույքներն անընդհատ բարձրացնելու նրա խաղու՞մ:

Միանգամայն ճիշտ է։  Նա անընդհատ ռիսկի է դիմում և իր քաղաքականության մեջ կիրառում մեթոդներ, որոնք կարող են շատ թանկ նստել Թուրքիայի վրա։  Բայց նա տեսնում է, որ դա տեղի չի ունենում, և շարունակվում է և շարունակում է՝ բարձրացնելով Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական նշանակությունը։  Այդ առումով նա իսկապես խաղ է վարում խաղադրույքի բարձրացման վրա։  Այս խաղը վտանգավոր է, այն կարող է Թուրքիայի համար շատ վատ ավարտ ունենալ, բայց առայժմ Էրդողանին հաջողվում է ։  Ընդ որում, հենց Թուրքիայում տնտեսական իրավիճակն աստիճանաբար վատանում է. ըստ որոշ գնահատականների՝ երկրում գնաճը հասնում է 40 տոկոսի։  Այս ամենը հանգեցնում է Էրդողանի մերժմանը, հատկապես՝ խոշոր քաղաքներում, երկրում տիրող իրավիճակն իրապես քիչ թե շատ համարժեք ընկալող մարդկանց շրջանում։

- Բոլոր վերջին ընտրությունների արդյունքներից մենք տեսնում ենք, որ այդպիսիք Թուրքիայում փոքրամասնություն են։

Դա այդպես է։  Լուռ մեծամասնությունը շարունակում է աջակցել նրան։  Էրդողանը գտնել է այնպիսի բարենպաստ խորշ, ինչպիսին իսլամն է, իսկ Թուրքիան, այնուամենայնիվ, մահմեդական է։ Դրանք մեծամասնություն են: