Երեթշաբթի, 7 Նոյեմբերի 2017 18:25

Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի տնօրեն Մանվել Սարգսյանն ԱրմԻնֆո-ին հարցազրույցում խոսում է հայ հասարակության, իշխող ընտրախավերի վիճակի, ներհայաստանյան իրողությունների, հայկական պետությունների ներքաղաքական կյանքի վրա արցախյան հակամարտության պրոյեկցման մասին: Մեկնաբանում և կիսվում է աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական գլոբալ գործընթացների էության առնչությամբ իր տեսակետով:

 

Ի՞նչն է Ձեզ համար առավել հատկանշական հայ հասարակության ներկայիս վիճակում: Ի՞նչ առանձնահատկություն, վարքագիծ կառանձնացնեիք,  ինչի՞ ենք հանգել և ու՞ր ենք գնում:

 

Հայաստանում 25 տարի անկախությունից հետո վերջապես պարզություն է առաջացել մեր երկրում քաղաքականության դերի առնչությամբ: Մարդկանց մոտ, գործնականում, հարցեր չեն մնացել, ինչի առավել ակնհայտ վկայությունը հանգիստ հետընտրական իրավիճակն է` վերջին խորհրդարանական ընտրություններից հետո: Մեր մարդիկ սկսել են հասկանալ, թե ով ով է, ով ինչով է զբաղվում, ինչ է քաղաքականությունը Հայաստանում, և այդ ինչ կուսակցություններ են: Ահա «Ելք՚ ընդդիմադիր կուսակցությունը հայտնվեց  խորհրդարանում, և նրան անմիջապես մեղադրեցին իշխանությանը սպասարկելու համար: Հենց այդ  պարզությունն է հանգեցրել հայ հասարակության քաղաքական ակտիվության սրության մարման: 25 տարվա ընթացքում մարդիկ աստիճանաբար գիտակցել են, որ իրենք զբաղվում են դատարկաբանությամբ, և այժմ, պարզապես, չեն ցանկանում այլևս դրանով զբաղվել: Այլևս չի լինի վերադարձ դեպի փակ շղթա, ընտրություններ-բողոքի ակցիաներ - ընտրություններ ցիկլին: Իսկ հասարակական շարժումները չեն փոխակերպվել որակապես ինչ-որ այլ բանի: Ինչ-որ մեկը մտել է քաղաքականություն, ինչից հետո նրա նկատմամբ հետաքրքրությունն ակնթարթորեն չքացել է, իսկ մյուսները կորցրել են հետաքրքրությունը դրա նկատմամբ: Այլ խոսքով ասած` «բոլորի համար ամեն ինչ պարզ է դարձել՚,  և այստեղ միտքը, անշուշտ, գնացել է հեռու` տասնամյակների լճացումից:

 

Այսօրվա հետ կապված հասկանալի է, իսկ ինչպիսի՞ն է Ձեր կողմից հիշատակված՝ ներհայաստանյան իրողությունների բյուրեղացման հավանական տրամաբանական շարունակությունը:

 

Որպես «կամ`կամ՚ ոգով կյանքի մասին պատկերացումների կողմնակից` ասեմ, որ քաղաքականութունն, ի տարբերություն քաղաքագիտության,  գնահատում եմ բացառապես որպես փաստ: Ուստի պետք չէ ասել, թե այսօր այն չկա, իսկ վաղը, հանկարծ, կհայտնվի: Դեղատոմսեր կան, սակայն դրանք չափազանց դաժան են, քանզի առնչվում են հենց  «կամ` կամին՚, այլ ճանապարհ չկա: Կամ` մենք կարող ենք, վերջապես, գիտակցել առկա իրողությունները, ինչը կհանգեցնի քաղաքականության ի հայտ գալուն: Եթե դա չարվի, այսօր Հայաստանում դիտվող վիճակը կարող է շարունակվել տասնամյակներ:

Մարդկանց նորանոր հոսքեր են արտագաղթում Հայաստանից` ձգտելով հրաժեշտ տալ այն իրականությանը, որն իրենց համար դարձել է, պարզապես, անհետաքրքիր:

 

Արդյո՞ք ներկա միգրացիան գնահատում եք որպես արձագանք Հայաստանում առկա գործընթացների էության վերջնական ընկալմանը քաղաքացիների շրջանում:

 

Կարծում եմ՝ այո: Միգրացիան պայմանավորում է, առաջին հերթին, իրավիճակի պարզության գիտակցմամբ, 1991 թվականից ի վեր Հայաստանում մղված  քաղաքական պայքարի անիմաստության ըմբռնմամբ: Վերջերս Մարտունիի գյուղերով անցնելիս ես տեսա  երևանյան սուպերմարկետների նման մեծ սուպերմարկետներ, վիթխարի առանձնատներ և այլն, ինչն ինձ բավականին զարմացրեց: Հետագայում իմացա, որ այդ, այսպես կոչված, «Պուտինկու՚ թաղամասը կառուցել են տեղի գաստրաբայտերները: Պարզվեց, որ ավանը ֆանտոմ է, որտեղ ոչ ոք չի ապրում: Կարծում եմ` դա ոչ այլ ինչ է, քան մարդկանց կողմից սեփական կյանքի ձևավորման նոր ուղիների որոնման արդյունք: Այդ մարդիկ իրենք չգիտե, թե ինչու են կառուցել այդ ապարանքները: Այսինքն, մենք գործ ունենք իռացիոնալիզմի ակնհայտ դրսևորման, մարդկանց կողմից տխուր իրականության գիտակցման  հետ: Այդ տները հարկավոր չեն այդ մարդկանց, սակայն նրանք իրագործում են իրենց մանկական երազանքները, գիտակցելով, որ իրենց կյանքը միայն դրանում է:  

 

Ներհայաստանյան կյանքում ղարաբաղյան հակամարտության նկատմամբ վերաբերմունքը նույնպե՞ս  իռացիոնալիզմի դրսևորում է:

 

2016 թվականի ղարաբաղյան պատերազմը շատ բանով մեզ սկսեց դուրս բերել քսանամյա նինջի վիճակից` մարդկանց շրջանում առաջացնելով ռացիոնալիզմի փայլատակումներ:

Մարդիկ սկսել են զանգվածաբար քննարկել անվտանգության խնդիրները, բանակցությունները, սեփկաան բանակի խնդիրները: Մինչև 2016 թվ ականի ապրիլն այդ խնդիրներն ինչ-որ մեկի հետաքրքրու՞մ էին: Դրանք ուրիշի խնդիրներ էին, ուրիշի պատերազմ: Հասարակությունը հասունացավ, վերջապես, գիտակցելով անվտանգության ոլորտի իր գնահատականի ողջ իռացիոնալիզմն ու տեսնելով իրականությունը:

 

Արցախյան 5 շրջանները հանձնելու մասին լուրերը չեն դադարում: Արդյո՞ք դրանք իրականացնելու իշխանության մտադրությունը կարող է Հայաստանի ներսում ստեղծել իրավիճակ, երբ իշխանությունը չի իմանա, թե հաջոր քայլը որն է լինելու:

 

Հայաստանում մարդիկ այնքան են հասունացել, որ արդեն հրաշալի գիտակցում են, որ դատարկախոսություն են ոչ միայն տարածքների հանձնման, պատերազմի մասին խոսակցությունները, այլև` Արցախի շուրջ բուն բանակցությունները: Համապատասխանաբար, այդ նորմալ մարդիկ, իսկ աննորմալներ այլևս, գրեթե, չեն մնացել, իրավիճակին նայում են կողքից: Նայում են ու արձագանքում, կառուցելով տներ, որոնցում ոչ ոք չի ապրում, գնելով ավտոմեքենաներ, այդ թվում` այնպիսիք, որոնցով ոչ ոք չի երթևեկում, սակայն տարածքների հանձնման մասին չեն մտածում` գիտակցելով նման հերյուրանքների ողջ ապարդյունությունը: Եվ հենց Արցախի հակամարտությունն է հասարակությանը տանում իռացիոնալիզմից դեպի ռացիոնալիզմ:

 

Ներքին սպառնալիքները պարզեցինք, խոսենք արտաքին վտանգների մասին…

 

Սրընթաց գոբալ քաղաքական փոփոխությունները հավասարաչափ սպառնում են Հայաստանի և տարածաշրջանի ու աշխարհի այլ ժողովուրդների անվտանգությանը:

Ներկայումս մենք ականատես ենք այդ փոփոխությունների հանդեպ բոլորի անզորությանն արաբական, մահմեդական աշխարհում, հետխորհրդային տարածությունում, Վրաստանում, Ադրբեջանում, Թուրքիայում: Այսօր քաղաքականությունում ոչ ոք և երբեք չի կարող իմանալ, թե ինչ է իրեն սպասվում վաղը: Ստեղծված իրողություններում հանկարծակի բեկում է տեղի ունեցել: Քրդական խնդրի՝ առաջին պլան մղվելն անսպասելիորեն եղբայրներ դարձրեց Թուրքիային, Իրանին և Ռուսաստանին: Ամեն աստծո օր Էրդողանը պնդում է Թուրքիան պառակտելու արտաքին ուժերի մտադրության մասին, ինչը զուտ ճշմարտություն է:

Իսկ Ադրբեջանն այսօր ենթարկվում է Արևմուտքի տոտալ մեկուսացմանը: Եվ առայժմ ոչ ք չի կարող հասկանալ, թե ինչու է Արևմուտքը հանկարծ որոշել մեկուսացնել Ադրբեջանին: Պատճառը կրկին փոփոխվող իրողություններն են: Եվ նման պայմաններում ղարաբաղյան խնդիրը դարձել է խնդիրներից մեկը, ինչի շուրջ կառուցվում են նոր հարաբերություններ:

Ըստ որում, Ղարաբաղը հարաբերությունների համաշխարհային օրակարգից, վաղուց դուրս է մնացել, և այսօր աստիճանաբար դուրս է մղվում նաև Հայաստանը: Արդյունքում ղարաբաղյան խնդիրը միջազգային հարաբերություններում կախված է մնացել՝ որպես բուն երկրից՝ Արցախից կտրված ֆենոմեն: Ըստ որում, այդ խնդիրը գնալով ավելի գլոբալ նշանակություն է ձեռք բերում. ավելի շատ խոշոր համաշխարհային խաղացողներ են սկսում հետաքրքրվել դրանով:

 

Նման իրավիճակը՝ ուղեկցվող միտումների հետ միասին, մարտահրավե՞ր է Արցախի և Հայաստանի համար:

 

Մարտահրավեր է՝ այն առումով, որ երբ քո խնդիրը խաղալիք է դառնում բոլորովին օտար մարդկանց ու խաղացողների ձեռքում, ինքդ ես քաղաքական ընդհատակում հայտնվում:

 

Արցախյան հարցն ընթանում է ցեղասպանության ճանաչման խնդրի ճանապարհով, որը վաղուց վերածվել է Թուրքիայի նկատմամբ ճնշման մեխանիզիմի արտաքին ուժերի ձեռքում…

 

Իհարկե: Եվ մեզ արդեն ոչ ոք և ոչինչ չի հարցնում, քանի որ կարևոր են և հնչում են միանգամայն այլ կարծիքներ:

 

Հայկական քաղաքական միտքը, ըստ երևույթին, ոչ մի կերպ դրան չի արձագանքում:

 

Մեր հասարակության կողմից կատարվածի էության իմաստավորումը հանգեցրեց իշխանավորների հատուկ տեսակի ձևավորման, որին թվաց, թե աշխարհաքաղաքական բոլոր բարդագույն գործընթացներն անհեթեթություն են: Ղեկավարվելով սեփական պատկերացումներով՝ սկսեցին զբաղվել իրենց գործերով, օրինակ՝ հերթական առանձնատները կառուցել: Տեսանք,  թե ինչպես հերթականությամբ իշխանությունից դուրս մնացին խշոր կոռուպցիոներները՝ 2014 թվականին մարզերում և մայրաքաղաում իշխանությունը զավթած բոլոր մականունավորները: Այդ ամենից հետո «չոռնիներին» և «լիսակներին» թվաց, որ իրենց մնում է ընդամենը պատվավոր թոշակի ուղարկել «գենսեկին»: Սակայն, հանկարծ պարզվեց, որ թոշակի ուղարկվեցին իրենք: Այս ամենը լիակատար կտրվածության, հայ քաղաքական գործիչների ակտիվ շերտի կողմից կայացվող իռացիոնալ որոշումների վկայություն է:

 

Արդյո՞ք նման կատեգորիաներով է մտածում «գենսեկը»:

 

Պայմաններում, երբ տարիներ շարունակ մարդուն ամեն ինչ ներվում է, կեղծ համոզմունք է ձևավորվում: Արդյունքում Սերժ Սարգսյանը, հիմնվելով անցյալի փորձի վրա, արդեն 100 տարի առաջ ծրագրում է սեփական իշխանության վերարտադրությունը: Սակայն, առկա գլոբալ իրողություններում այդ պլանավորումն անիմաստ է:

 

Թուրքիայի և գլխավորապես Ադրբեջանի ընտրախավերը նույնչա՞փ կուրացած են: Հարցն ակտուալ է՝ հաշվի առնելով Հայաստանի հետ հարաբերություններում լարվածության փաստը:

 

Նման իրավիճակ է հարևան Թուրքիայում և Ադրբեջանում, քանի որ պատմականորեն այդ ժողովուրդների մոտ ամեն բան ինքնուրույն հաղթահարելու հնարավորության համոզմունք է ձևավորվել: Եվ ահա նախագահների մակարդակով նրանք, որպես մանտրա, պնդում են՝ «սա իմն է», օրինակ՝ Կիպրոսի և Քիրքուքի մասին:  Վերջին հարյուր տարում թուրքերին հաջողվել է միլիոններով ոչնչացնել հարևան ժողովուրդներին, նրանց ոսկորների վրա կառուցել սեփական պետությունը, և այդ ամենի անպատժելիությունն արդեն քաղաքական ավանդույթ է դարձել:

 

Բայց այսօր իրողությունները փոխվել են…

 

Փոխվել են, բայց Բաքուն և Անակարան շարունակում են մտածել նախկին կատեգորիաներով: Մտածում են, ինչպես հայ իշխանավորները՝ միայն տարբեր մասշտաբներով: Առաջիններն առաջնորդվում են սեփական մորթապաշտական շահերով, երկրորդները՝ պետական մասշտաբներով:

 

Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթուղին այդ մտածողության նոր դրսևորո՞ւմ է:

 

Թյուրքական ինտեգրացիան միշտ եղել է նրանց երազանքը: Սակայն, կարծում եմ, մեծ խելքի դեպքում թուրքերն ու ադրբեջանցիները Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթուղին կանցկացնեին Հայաստանից որքան հնարավոր է հեռու՝ գոնե ոչ Ջավաքով: Դա հիմարություն է, քանի որ ինչ-որ մեկը կարող է սեղմեկ կոճակը, և ամեն բան կփլուզվի: Բայց նրանք մտածում են, թե կքշեն թե հայերին, թե վրացիներին, ինչպես, օրինակ, արդեն անում են Աջարիայում: Ստալինյան՝ գլխապտույտ հաջողություններից արտահայտություն լավագույնս արտացոլում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի ղեկավարության ներկայիս վիճակը:

 

XXI դարի իրողություններում սեփական ամենակարողության պատրանքայնությունը գիտակցո՞ւմ են արդյոք ուժի ինչ-որ կենտրոններում: Օրինակ՝ Վաշինգտոնում կամ Լոնդոնում:

 

Այնտեղ, որտեղ գոյություն ունի հաստատուն քաղաքական ապարատ և քաղաքական փորձ, XXI դարի իրողություններում սեփական ամենակարողության պատրանքայնությունը գիտակցվում է: Սակայն, ճգնաժամային իրավիճակների, տասնամյա կայունության խախտման պայմաներում անադեկվատությունը համակում է բացարձակապես բոլորին: Երկրորդ համաշխարհայինից պատերազմից հետո Եվրոպան, բացառությամբ Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի, զրկվեց արտաքին լուրջ քաղաքականություն իրականացնելու հնարավորությունից: Ամբողջական երկրներ դուրս մնացին որոշումներ կայացնելուց, նրանց բոլոր հույսերը դրվեցին ԱՄՆ-ՆԱՏՕ-ի վրա: Այդ պատճառով այսօրվա ձևափոխված իրողություններում որոշումներ կայացնելու փորձ վերջիննես չունեն: Այստեղ ԱՄՆ-ը՝ իր քաղաքական դպրոցով ու փորձով, առաջին պլան է մղվում:

 

Ձեր նկարագրած իրավիճակում ինչպե՞ս է տեղավորվում Ռուսաստան-ԱՄՆ դիմակայությունը:

 

Ես կհամեմատեի այն միևնույն թիմի երկու ունիկալ խաղացողների մրցակցության հետ՝ համարելով, որ խնդրի արմատը պետք է փնտրել ամենևին ոչ Ռուսաստանում, այլ՝ առայժմ Չինաստանի և նույնիսկ Ճապոնիայի հետ հարաբերություններում ԱՄՆ ունեցած աշխարհատնտեսական բարդություններում: Այստեղ էլ ամերիկացիներն իրենց բնորոշ թափով ձևավորում են կոալիցիաներ՝ ներքաշելով տասնյակ երկրներ: Բազմիցս առաջարկվել ու առաջարկվում է, ըստ որում՝ բացահայտ կերպով,

փոփոխությունների ուղղությամբ գործընթացների կարգավորման դեր, պատասխանատվություն ստանձնել նաև Ռուսաստանին, ինչը վերջինս չի ցանկանում և չի կարող: Չգիտեմ՝ արդյո՞ք  Ռուսատանը հաղթահարել է սարսափելի բարդույթը Աֆղանստանից իր հեռանալուց հետո: Երկրորդը՝ նման մասշտաբի խնդիր լուծելու տարրական անկարողությունն է: Երկիրն ուղղակի թալանված է, և վերջինիս հիմնական կապիտալները գտնվում են ամերիկացիների գրպանում:  Հետևաբար՝ Ռուսաստանի հետ ԱՄՆ խնդիրներն անհրաժեշտ  փնտրել նման հարթություններում: Խորացավ քրդական խնդիրը, և անմիջապես Ռուսաստանի «դաստիարակությանը» հանձնեցին Թուրքիային և նույնիսկ Իրանին, առաջարկեցին կարգավորել այն, մինչդեռ ռուսները նստած սպասում են ամերիկացիների դիրքորոշման հնչեցմանը, որպեսզի ինչ-որ կերպ արձագանքեն:

Այդ պատճառով, գլոբալ օրակարգն այսօր, այնուամենայնիվ, թելադրում է հարյուրամյակներ համաշխարհային քաղաքականություն ձևավորող ԱՄՆ-ը: Չինաստանին, միևնույն ժամանակ, հաջողվեց ստեղծել տնտեսական մոդել, որը կոտրեց հին աշխարհը, սակայն պլանավորված գլոբալ քաղաքականութուն իրականացնելու փորձ վերջինս չունի, ինչպես չունի նաև Ճապոնիան:

 

Ձեր տրամաբանությունից ակնթարթորեն ուրվագծվում է մեկ այլ խաղացող՝ Իրանը: Արդյո՞ք դա չէ գլոբալ կտրվածքով Վաշինգտոնի կողմից Թեհրանի դիրքորոշումների չըմբռնման շարժառիթը:   

 

ԱՄՆ կողմից Իրանի առանձնացումը՝ որպես հատուկ որակներով օժտված երկիր, արդեն այդ երկրի նշանակության ճանաչում է: Եվ այն, որ դա արվում է Իրանին «չարիքի առանցք»պիտակ կպցնելով, ոչինչ չի ասում: Եվ վերջին 15-20 տարում շատ է գրվել ԱՄՆ միջազգային քաղաքականության համաձայնեցման անհրաժեշտության մասին՝ այնպիսի սկզբունքներով ու նպատակներով օժտված երկրի հետ, ինչպիսին Իրանն է:

 

Ամփոփենք զրույցը՝ վերադառնալով Հայաստանին: Ի՞նչ դեր է զբաղեցնում այդ գործընթացներում մեր երկիր: Կարո՞ղ ենք մենք արդյոք ներգրվել համաշխարհային մասշտաբների փոփոխություններում:

 

Հայաստանը բավական վաղուց շատ կարևոր դեր է խաղում ուժերի տարածաշրջանային հավասարակշռությունում: Այդ մասին բացահայտ է խոսվում, դա ՆԱՏՕ-ի և ԱՄՆ պաշտոնական գնահատականն է: Դրանք ոչ թե վերամբարձ խոսքեր են, ինչպես ոմանք են մտածում,այլ՝ լուրջ մեսիջներ: Եվ Հայաստանի նկատմամբ Թուրքիայի նիհիլիստական վերաբերմունքն էլ, ընդհուպ վերջինիս լիակատար ոչնչացումը, ստեղծում է Հայաստանի ռազմաքաղաքական արժեքը: Մեզ դա, իհարկե, կարող է դուր չգալ, մեզ դուր չի գալիս մեր երկրի ռազմականացումը, մենք ցանկանում ենք տեխնոլոգիաներ, զարգացում՝ Ճապոնիայի և Շվեդիայի ճանապարհով: Սակայն, Հայաստանի նկատմամբ ամենամեծ հետաքրքրություն օբյեկտիվորեն հարուցում է թուրք-ադրբեջանական էքսպանսիոնիզմի ճանապարհին հզոր զսպող գործոնի վերջինիս հատկությունը: Ռուսաստանի և Արևմուտքի շահերը հավերժ համընկնում են՝ նկատի ունենալով Թուրքիայի զսպման Հայաստանի միջազգային դերը: Նույն Ռուսաստանը մեծ հաշվով խնդիրներ չունի ոչ ԱՄՆ, ոչ Եվրոպայի հետ, քանի որ վերջինիս բազմադարյա խնդիրը թյուրքալեզու հարևանների հետ է: Եվ այդ երկրների բնակչության ավելացմամբ խնդիրը միայն մեծանում է, մինչդեռ այդ խնդրի լուծում Ռուսաստանը չունի: Այս առումով համագործակցության հնարավորությունը բոլորի հետ, ովքեր կարող են զսպող գործոն հանդիսանալ, մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում Ռուսաստանի համար:

 

Այլ կերպ ասած՝ Ադրբեջանին ռուսական սպառազինությունների վաճառքը հիշյալ տրամաբանության մա՞սն է:  Խնդիրը միայն Ղարաբաղի մեջ չէ՞:

 

Կարող եմ ասել, որ սպառազինությունների վաճառքն ընդհանրապես որևէ առնչություն Ղարաբաղի հետ չունի: Դա զսպման մեթոդ է, ազդեցության մեթոդ, սպառազինություն վաճառելով Ադրբեջանին՝ Մոսկվան թույլ չի տալիս Բաքվին զարգանալ այնպես, ինչպես ինքը կարող է ցանկանալ: Մոտավորապես նույնը Մոսկվան ժամանակին անում էր՝ սիրաշահելով Աթաթյուրքին, բայց դա չխանգարեց Անկարային, լուծելով իր խնդիրները, մտնել ՆԱՏՕ: Այդ պատճառով Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի սիրաշահումների հնարավոր արդյունքը հաշվարկելն այսօր շատ բարդ է: