Թիմուր Ուրազաև. Որպես ԵԱՏՄ անդամ` Հայաստանը, ինչպես և Ղազախստանը, ապրիորի գործոն են ԵԱՏՄ մյուս երկրների իրենց գործընկերների համար

 Հայաստանում Ղազախստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան Թեմուր Ուրազաևն ԱրմԻնֆո-ի հետ հարցազրույցում դատողություններ է անում հայ-ղազախական հարաբերությունների 25 տարվա արդյունքների, երկու երկրների տնտեսական, քաղաքական փոխգործակցության հեռանկարների մասին: Կիսում է Ղազախստանի փորձն իր տարածքում խոշորագույն տնտեսական տարանցման նախագծերի իրագործման գործում: Թվարկում է իր երկրի արտաքին քաղաքականության, տնտեսության և քաղաքակրթության գերակայությունները: Դատողություններ է անում քաղաքական կոորդինատների արդի միջազգային համակարգում Ղազախստանի տեղի ու դերի մասին:

Պարոն դեսպան, մեր երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման օրվանից 25 տարի է անցել: Ինչի՟ ենք հասել այդ տարիների ընթացքում, և, գլխավորը, ո՟ր ուղղությամբ են ընթանում Հայաստանն ու Ղազախստանն այսօր:

Օգոստոսի 27-ին լրանում է Հայաստանի և Ղազախստանի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման 25 տարին: Սակայն դա երկրների միջև հարաբերությունների ողջ պատմությունը չէ. փոխգործակցության ակտիվ շրջան է եղել ժամանակին միասնական խորհրդային պետության կազմում գտնվելը: Իսկ այսօր, ինչպես ինձ թվում է, Հայաստանն ու Ղազախստանը հասել են զարգացման մի փուլի, որը թույլ է տալիս բացել և ստեղծել վերանիտեգրման նոր պայմաններ: ԽՍՀՄ կազմում ինտեգրումից հետո մենք փորձել ենք զարգանալ անկախ` ոչ միայն միմյանցից, այլև` շրջապատող աշխարհից, գտել ենք համագործակցության նոր վեկտորներ: Մեզ համար բացվել է թե արևմտյան,  թե արևելյան աշխարհը, Եվրոպան ու Ամերիկան, Ասիան: Մենք սկսել ենք վարել սեփական, անկախ, առաջին հերթին` տնտեսական, քաղաքականություն: Դեռ Մարքսը երկրի տնտեսական վիճակն անվանում էր բազիս, քանի որ առանց հզոր տնտեսության, գործնականում, անհնար է անցկացնել արտաքին քաղաքական նախաձեռնություններ: Դեռևս 1994 թվականին Ղազախստանի նախագահի նախաձեռնած եվրասիական ինտեգրացիան ընթացել է ծանր, եղել է մշտական վերլուծության և մշակման վիճակում` 90-ականներին: Եվ միայն տարածաշրջանային և ներմայրցամաքային ինտեգրման հարցում Ռուսաստանի նոր քաղաքականության իրագործումից հետո մեզ հաջողվեց, նախ, ԵվրԱզԷս-ի, իսկ հետո Մաքսային միության, և դրանցում կուտակված փորձի հիման վրա իրագործել Եվրասիական տնտեսական միության ստեղծման գաղափարը և քիչ թե շատ հաջողությամբ դրանից շահաբաժիններ ստանալ:

Այս 25 տարում Հայաստանն ու Ղազախստանը ստեղծել են միասնական տնտեսական տարածության հիմք, որում ազատորեն տեղաշարժվում են ապրանքները, կապիտալը, ծառայություններն ու աշխատուժը: Այդ լույսի ներքո` ես ԵԱՏՄ գնահատում եմ որպես միանգամայն անհրաժեշտ և ժամանակին քայլ: Եվ այստեղ, համաձայնելով Հայաստանի փոխվարչապետ Վաչե Գաբրիելյանի թեզիսին, նշեմ, որ առանց ԵԱՏՄ իրավիճակը շատ ավելի վատ կլիներ: Միայն ընդհանուր տնտեսական տարածությունում առևտրի միասնական կանոնների շնորհիվ 2015 թվականի համեմատ 2016 թվականին մենք 46%-ով ավելացրել ենք Հայաստանի և Ղազախստանի միջև ապրանքաշրջանառությունը, որն, իհարկե, կարող է շատ ավելի լինել, իսկ 2017 թվականի առաջին կիսամյակում` ևս 2,7 մլն դոլարով: ԵԱՏՄ շրջանակներում ստեղծվել են կենսաթոշակային ապահովման միասնական մեխանիզմ, տեղաշարժի, միգրանտների գրանցման ընդհանուր կանոններ: Այսօր Ղազախստանում ապրում է  30000-ից ավելի հայ, որոնց շուրջ 40%-ն աշխատանքային միգրանտներ են Հայաստանից: Ղազախստանը Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից հետո երրորդ տեղն է զբաղեցնում դեպի Հայաստան մասնավոր փոխանցումների ծավալով: Եվ միայն 2017 թվականի առաջին կիսամյակում աշխատանքային միգրանտները Ղազախստանից Հայաստան են բերել, գործնականում, 2015 թվականի մեկ տարվա փոխանցումների ծավալը` շուրջ 23 մլն դոլար: Եվ մարդկանց այդպիսի հնարավորություն են տվել հենց ԵԱՏՄ միասնական կանոնները: Ընդ որում, տարածաշրջանային և գլոբալ կտրվածքով  թե Ղազախստանը, թե Հայաստանը վարում են բավականին ստույգ քաղաքականություն, ինչը նույնպես 25-ամյա զարգացման ձեռքբերում է: Ես գիտեմ, թե որքան արդյունավետ է կառուցվում Հայաստանի համագործակցությունն Իրանի և Վրաստանի հետ: Ղազախստանն առաջատար է այնպիսի հարցերում, ինչպես` հակամիջուկային շարժումը, միջուկի չտարածումը, պայքարը ծայրահեղականության և ահաբեկչության դեմ: Կարծում եմ, որ ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդում Ղազախստանի անդամությունը, իսկ հաջորդ տարվանից` նախագահությունը թույլ կտա նոր շունչ հաղորդել մեր բազմաթիվ գլոբալ միջազգային նախաձեռնություններին:

Մայիսի 31-ին ղազախական «ՍԿԱՏ» ավիաընկերության Աստանա-Երևան-Աստանա կանոնավր չվերթի բացման արարողության ժամանակ Դուք համոզմունք եք հայտնել, որ ավիահաղորդակցության բացումը կխթանի Հայաստանի և Ղազախստանի միջև գործարար կապերը: Ինչպիսի՟ տեղաշարժեր և հեռանկարներ  կարելի է նշել այդ ուղղությամբ այսօր:

Ավիաընկերության տվյալների համաձայն, չվերթը բավականին շահութաբեր է, և ինքնաթիռներն Աստանայից Երևան են ժամանում, գործնականում, լեփ-լեցուն: Դա խոսում է ղազախստանցի զբոսաշրջիկների, Ղազախստանի հայազգի քաղաքացիների շրջանում Հայաստանի նկատմամբ պահանջարկի առկայության մասին:  Երևանի բուհերում սովորում է  30-ից ղազախստանցի ուսանող: Կարծում եմ, որ հայրենիքի հետ ուղիղ շփման այդ հնարավորությունը նաև նրանց համար է: Օգոստոսի 16-ին Աստանայում «Էքսպո-2017» ցուցահանդեսում Հայաստանի տաղավարի բացմանը Հայաստանի տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարության Զբոսաշրջության պետական կոմիտեի նախագահ Զարմինե Զեյթունցյանը զբոսաշրջությունն առանձնացրել է որպես մեր երկրների միջև համագործակցության առաջնային վեկտոր: Այո, ԵԱՏՄ խոշորագույն մասնակից Ռուսաստանի նկատմամբ արևմտյան երկրների սահմանափակման քաղաքականությունն, այսպես թե այնպես, անդրադառնում է նաև մեր հնարավորությունների վրա: Եվ ընդհանուր ցամաքային սահմանի բացակայության պայմաններում Հայաստանն ու ղազախստանն ստիպված են գտնել ծառայությունների ոչ նյութական առևտրի եղանակներ, վարել ներդրումային քաղաքականություն` միասնական տնտեսական տարածության շրջանակներում գործունեությունից տեսանելի տնտեսական արդյունքի հասնելու նպատակով: Այդ լույսի ներքո, զբոսաշրջությունը Հայաստանի համար բյուջեի եկամտաբերության զգալի հոդված է:

Ոչ այնքան վաղուց Ռուսաստանում ՉԺՀ դեսպանության լիազոր նախարար Չժան Դին, նշելով, որ Չինաստանից դեպի Եվրոպա վերածնվող «Մետաքսի ուղին» «ուղտերի ճանապարհ չէ», նախագիծը բնորոշել էր որպես «ճանապարհ դեպի աճ և կատարելություն»: Արդյո՟ք Ղազախստանն արդեն այսօր իր վրա զգում է այդ աճը, ինչպիսի՟ն են դրա կատարելության հասնելու հեռանկարները, և արդյո՟ք ԵԱՏՄ անդամությունը չի խոչընդոտում դրա ընթացքին դեպի այդ կատարելությունը:

Սկսեմ հարցի վերջից: ԵԱՏՄ անդամությունը ոչ միայն չի խանգարում, այլև օգնում է տնտեսակամն Մետաքսի ճանապարհի գաղափարի զարգացմանը: Հայաստանն ու Ղազախպստանը, հիմնականում, տարանցիկ երկրների դերակատարում ունեն: Ղազախստանը` Չինաստանի, Ռուսաստանի և Կենտրոնական Ասիայի, Հայաստանը` հյուսիս-հարավ ուղղությամբ իր հարևանների համար: Միանգամայն ճիշտ է, որ Մեծ մետաքսի ճանապարհը «ուղտերի ճանապարհ չէ»: Տրանսպորտային լոգիստիկայի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ժամանակակից հնարավորությունները թույլ են տալիս Ղազախստանում արդյունավետորեն զարգացնել նոր երթուղիներ: Մետաքսի ճանապարհի շրջանակում նախագծերի ֆինանսավորման համար Չինաստանը ստեղծել է Ենթակառուցվածքային ներդրումների ասիական բանկ, որի կանոնադրական կապիտալը համադրելի է այնպիսի միջազգային ֆինանսական կառույցների հետ, ինչպես` ՎԶԵԲ և ԱԶԲ: Երրորդ, Ղազախստանն իր տարածքում զարգացրել է միաժամանակ մի քանի լոգիստիկ նախագիծ: Դրանցից խոշորագույնն այսօր «Խորգոս-արևելյան դարպասներ» ԱՏԳ հիմնում է Ղազախստանի և Չինաստանի սահմանին, Սահմանամերձ համագործակցության միջազգային կենտրոնի ստեղծումը Չինաստանի և Ղազախստանի միջև առանց մաքսատուրքի առևտրի համար: Չափազանց կարևոր է Ղազախստանի և, այնուհետև, Չինաստանի տարածքում երկաթուղու արդիականացումը` դեպի արևելաչինական Լյանյունգան նավահանգիստ ելքի ապահովմամբ, որում Ղազախստանը ստեղծել է իր մուլտիմոդալ հանգույցը բեռների տարանցման համար: Միայն Խորգոսի և Լյանյունգանի արդյունքը ապահովում է արևելյան ուղղությամբ  Ղազախստանի բեռնափոխադրումների մինչև 40%-ը: Իսկ, չէ որ այդ միջանցքը հակառակ կողմից շարունակվում է Ռուսաստանում, մեզ կապելով Արևմտյան Եվրոպայի հետ, այդ թվում` Լատվիայի և Լիտվայի բալթյան նավահանգիստների միջոցով: Նշեմ, որ անկախության տարիներին Ղազախստանն իր տարածքում  կառուցել է երկարությամբ ավելի շատ երկաթուղիներ, քան` ԱՊՀ բոլոր երկրները միասին վերցրած` ներառյալ Ռուսաստանը:

Տպավորիչ է հնչում, ինչպիսի՟ն է արդյունքը:

Այն նույնպես տպավորիչ է: Մեզ հաջողվել է բոլորափակել երկաթուղային ցանցը երկրի ներսում, ձերբազատվելով ԽՍՀՄ ժառանգությունից` սահմանի հատումից Ղազախստանի մի քաղաքից մյուսը մեկնելիս, ավելորդ ծախսերից, անհարմարություննեից և բյուրոկրատիայից: Մենք նաև կառուցել ենք երկաթուղի, որն Արևմտյան Ղազախստանը Թուրքմենստանով կապում է Իրանի, Պարսից ծոցի և Բենդերաբաս նավահանգստի հետ: Հենց այդ ճյուղում են գերակշռում  մեր ցորենի, տարբեր տեսակի հացահատիկի և նավթամթերքի արտահանման զգալի ծավալները:

Երկրի նախագահի կողմից ժողովդին ներկայացված մինչև 2050 թիվը Ղազախստանի զարգացման ռազմավարության գլխավոր նպատակները  հզոր պետության, զարգացած տնտեսության ստեղծումն է, Ղազախստանի մուտքը աշխարհի զարգացած երկրների առաջատար երեք տասնյակ` յոթ երկարաժամկետ գերակայությունների իրագործման ճանապարհով: Ո՟ր տեղերն են զբաղեցնում այդ գերակայությունների թվում դաշնակցային հարաբերությունները ԵԱՏՄ և ՀԱՊԿ շրջանակներում ևՂազախստանի գործընկերային հարաբերությունները ԱՄՆ և Եվրոպայի հետ:

Եվրասիական ինտեգրումն ու ՀԱՊԿ անդամությունը Ղազախստանի ամենաառաջին գերակայություններ են` ամեն դեպքում, քանի որ դրանք ապահովում են բնականոն տնտեսական զարգացում տարածաշրջանային և մայրցամաքային կտրվածքով` ապահովելով նաև ռազմական և քաղաքական անվտանգություն: Դրանք երկու անկյունաքարեր են, որոնց վրա հիմնվում է ցանկացած պետության ազգային  անվտանգությունը: Ղազախստանը որպես անկյունաքար դնում է միանգամայն հստակ, պրագմատիկ և թափանցիկ արտաքին քաղաքականության վարումը: Այդ պատճառով մեր միջազգային գործընկերների համար մեր արտաքին քաղաքականությունում անհասկանալի պահեր, պարզապես,  չկան: Կայուն, իսկ ավելի լավ է` բարեկամական, անկեղծ հարաբերությունները` մեր գերակայությունն է: Հենց դրանում է դրսևորվում  Ղազախստանի արտաքին և ներքին քաղաքականության հավասարակշռությունն ու գործնականությունը: Արդի աշխարհի պայմաններում մենք պետք է ձերբազատվենք որոշ խորհրդային ատավիզմներից, որոնք միշտ չէ, որ օգուտ են բերում մեր զարգացմանը: Դա չի նշանակում հրաժարվել մեր անցյալից, դա նշանակում է, որ մենք պետք է գնանք ժամանակի հետ համընթաց: Այլ խոսքով` լինենք պակաս վատնող, ավելի շատ որոշակի նպատակներ դնենք ու հասնենք արդյունքի: Այդ մասին ասում է մեր առաջնորդ Նազարբաևն իր «Հանրային գիտակցության արդիականցումը» ծրագրային նախաձեռնությունում: Մեր գործընկերների հետ հարաբերություններում գործնականությունը դրսևորվում է տնտեսական հարաբերությունների բազիսի կառուցման առաջնայնությունում: Արդյունավետ արտաքին քաղաքականության և աշխարհաքաղաքականության իրագործումն առանց լավ ֆինանսների և սեփական քաղաքացիների սոցապահովության, գործնականում, անհնար է: Մենք հենց այդ դիրքերից ենք ելնում ՄԱԿ անվտանգության խորհրդի հարթակում գործընկերների հետ աշխատանքում:

Աստանայում Սիրիայի հակամարտության կարգավորման շուրջ արդեն վեցերորդ միջազգային հանդիպման առաջիկա անցկացունմը Ղազախստանի արտաքին քաղաքականության ակտիվության նշմարելի ինդիկատորներից ընդամենը մեկն է: Ինչպիսի՟ն է, Ձեր պատկերացմամբ, աշխարհաքաղաքականության դերը Ղազախստանի «Զարգացման ռազմավարությունում» նշված նպատակնեին հասնելու գործում:

Իրոք, Ղազախստանն այսօր հարմար հարթակ է Սիրիայի իշխանությունների և ընդդիմության համար փոքրիշատե կայուն բանակցություններ անցկացնելիս: Աստանան Ժնևի լրացումն է: Մենք չպետք է զրկվենք ոչ մեկ, ոչ մյուս հնարավորությունից: Հերթական հանդիպումը նախապես ծրագրված է սեպտեմբերի կեսին, սակայն բանակցությունների ժամկետները միշտ Ղազախստանից չեն կախված: Դրանք կախված են հենց բանակցությունների մասնակիցների` մեկ սեղանի շուրջ նստելու պատրաստությունից: Սիրիայի շուրջ բանակցությունների Աստանայում անցկացված բոլոր 5 փուլերը հաջոված էին հենց իրենց անցկացման փաստով: Այդ հանդիպումների կեսն ավարտվել է իրական առաջընթացով: Ղազախստանն իրոք իրեն տեսնում է որպես հաշտության գործընթացի կազմակերպման հարթակ ոչ միայն տարածաշրջանային, այլև գլոբալ կտրվածքով: Առաջին հերթին` այն պետությունների և ուժերի համար, որոնք մեծապես ապահովում են անվտանգությունը Եվրասիայի մայրցամաքում: Աստանան նաև ՄԱԿ հարթակում գործուն կերպով առաջ է մղում մարդկության կողմից առավել պահանջված խնդիրները: Այսօր դա ահաբեկչությունն է: Եվ Ղազախստանը մտադիր է ներկայացնել ծայրահղականության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վերաբերյալ մի քանի խոշոր առաջարկություն, առաջարկել դրանց ներդրումը միջազգային քաղաքականության մեջ: Հուսով եմ, որ այդ առաջարկությունները կհաստատեն ՄԱԿ Անվտանգության խորհուրդն ու Գլխավոր ասամբլեան:

Ինչպես երևում է վերջին թրենդերից, Հայաստանն ու Իրանն աստիճանաբար դուրս են գալիս միանգամայն նոր, մեծ ներուժ և հեռանկարներ ունեցող համագործակցության մակարդակ: Արդյո՟ք դուք տեսնում եք ԵԱՏՄ անդամ Հայաստանի մասնակցությամբ տնտեսական նախագծերին Ղազախստանի մասնակցության հեռանկարներ:

Անշուշտ: Որպես ԵԱՏՄ անդամ, Հայաստանը, ինչպես նաև Ղազախստանը, ապրիորի գործոն են ԵԱՏՄ մյուս երկրների իրենց գործընկերների համար: Դա միանգամայն ակնհայտ է: Ինչ վերաբերում է Հայաստան-Իրան հարաբերություններին, ապա նույնիսկ Ղազախստանի օրինակով կարող եմ նշել, որ փոխգործակցությունը հարևանների հետ,  լինելով երրորդ երկրներ դուրս եկող սահմանով երկիր,  միանգամայն ճիշտ ուղղություն է: Չէ որ Չինաստանը նույնպես ԵԱՏՄ անդամ չէ, սակայն Ղազախստանը բավականին արդյունավետ օգտագործում է Չինաստանի կապերի հնարավորությունները ԵԱՏՄ շուկայում որոշակի ազդեցության համար: Ղազխաստանը նույնպես Իրանի հետ սահման ունի` Կասպից ծովով, սակայն ուղիղ ցամաքային սահմանները միշտ առավելություն ունեն ծովայինի նկատմամբ, ուստի Հայաստանը, պարզապես, պարտավոր է օգտագործել սահմանային համագործակցության հնարավորություններն այդ երկրի հետ Միության առավել կշռադատված,  արդյունավետ քաղաքականության համար: Իրանում և Հայաստանում ազատ տնտեսական գոտիները լավագույն օժանդակությունն են դրան: Այդ բոլոր հնարավորությունները մեր ուշադրության կենտրոնում են. ղազախստանցի փորձագետներն արդեն եղել են Հայաստանում, և այդ աշխատանքը կշարունակվի ինչպես Սյունիքի ԱՏԳ-ում, այնպես Հայաստանի տարածքում այլ օբյեկտներում  Ղազախստանի կապիտալի ներդրումային հնարավորություններն ուսումնասիրելու համար:

Ղազախստանի ՀԱՊԿ անդամությունն այսօր որքանո՟վ է ապահովում երկրի անվտանգությունը` սեփական ռեսուրսների հետ միասին: Օրինակ, վերջերս ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդում «ԿԺԴՀ անպատասխանատու քաղաքականության և սադրիչ գործողությունների» վերաբերյալ Ղազախստանի ներկայացուցչի դատապարտող հայտարարությունն արդյո՟ք վկայում է սեփական անվտանգութան առնչությամբ Աստանայի լուրջ մտահոգությնա մասին, թե՟ Ղազախստանն իրեն դրսևորում է երկրի նոր որակով, որն ի զորու է մասնակցել գլոբալ մակարդակի հանձնարարականների և լուծումների մշակմանը:

Ղազախստանը 1992 թվականից ի վեր ակտիվորեն առաջ է մղում հետխորհրդային երկրների տարածքներում հավաքական անվտանգության հայեցակարգը: Անվտանգության  շատ նման պարամետրերը մեզ հնարավորություն են ընձեռում  ստեղծել հակահրթիռային, հակաօդային պաշտպանության միասնական հովանոց: ՀԱՊԿ շրջանակներում գործում է ռազմատեխնիկական համագործակցության ծրագիր, որն իրականում համագործակցության  վիթխարի հնարավորություններ է բացահայտում: Եվ Ղազախստանը մյուս երկրների հետ համատեղ այսօր գործուն կերպով արդիականացնում է երկրում արտադրված սպառազինությունները: Իսկ դա մեծ պլյուս է: ՀԱՊԿ-ը մեր երկրներում տարածաշրջանային և մայրցամաքային անվտանգության միասնական տեսլականի ձևավորման հնարավորություն է: Այդ տեսլականն, անշուշտ, երբեմն կարող է չհամընկնել մայրցամաքի մյուս մասերում, մյուս մայրցամաքներում առկա տեսլականի հետ: Ամեն դեպքում, հենց այդ տեսլականն է թույլ տալիս մշակել հավաքական քայլեր` որպես ավելի ծանրակշիռ, քան, պարզապես, առանձին վերցրած մեկ պետության քայլեր: Հետևաբար, խոսելով սեփական անվտանգության մասին` ՄԱԿ կամ ԵԱՀԿ չափման մեջ, մեն գիտենք, որ մեր տեսլականը և մեր առաջարկությունները մեծապես` 90%-ով, գուցե և 100%-ով, համընկնում են մեր գործընկերների տեսլականի հետ: Իսկ դա կշիռ է հաղորդում մեր նախաձեռնություններին:

ԿԺԴՀ նկատմամբ Ղազախստանի դիրքորոշումը հենց նման դեպքերից մեկն է…

Միանգամայն ճիշտ է: Ղազախստանի դիրքորոշումը բավականին սկզբունքային է, այն, նույնիսկ, ավելի սկզբունքային է, քան ՀԱՊԿ գծով մեր գործընկերների դիքրորոշումը: Պատճառն այն է, որ Ղազախստանը միջուկի չտարածման և զինաթափման քաղաքականության առաջատարներից մեկն է: Այդ քաղաքականությունն սկսվել է այն ժամանակներից, երբ մենք հրաժարվեցինք միջուկային զենքից և փակեցինք հրաձգարանները: Եվ այն բավականին միանշանակ է ու մշտական: Նույնիսկ, կիսելով գործընկերների մտահոգությունը Հյուսիսային Կորեայի շուրջ իրավիճակի առնչությամբ, Ղազախստանը սկզբունքորեն դատապարտում է ԿԺԴՀ կողմից անցկացվող փորձարկումները: Պարզապես` այն պատճառով, որ այդ ամենը հակասում է համապատասխան միջազգային կոնվենցիաներին: Դժբախտաբար, ոչ բոլոր միջազգային խաղացողներն են նպաստում Կորեական թերակղզու շուրջ հանգիստ իրադրության ստեղծմանը, օրինակ` այնտեղ անցկացնելով զորավարժություններ: Այստեղ հարկավոր է բոլոր կողմերի շահերի հաշվեկշիռ, այլ ոչ թե` լարվածության սաստկացում: Անհրաժեշտ է, առնվազն, նպաստել առկա իրավիճակի պահպանմանը` հնարավորինս աջակցելով լարվածության մակարդակի նվազմանը: