Լարիսա Ալավերդյան. Իրավական կամայականությանը Հայաստանում անհրաժեշտ է վերջ դնել ներքևից՝ չսպասելով, որ դրա վերջը դրվի վերևից

Իրավունքի և քաղաքականության ինստիտուտի տնօրեն, Հայաստանի առաջին օմբուդսմեն Լարիսա Ալավերդյանն ԱրմԻնֆո-ին հարցազրույցում խոսում է վերջին երկու տասնամյակում  մարդու իրավունքներ պաշտպանության ոլորտում փոփոխությունների, քաղաքացիների իրավական անպաշտպանվածության և Հայաստանից բնակչության արտահոսքի միջև պատճառահետևանքային կապի մասին, մեկնաբանում է հանրապետության իրավիճակի վրա կառավարության վերջին նախաձեռնությունների ազդեցությունը, ժողովրդագրական խնդիրների հնարավոր ազդեցությունը ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վրա:

Դուք Հայաստանի մարդու իրավունքների առաջին պաշտպանն էիք:  Ի՞նչ է փոխվել մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում անցած տասնամյակում:

Կարող եմ ասել, որ այսօր մենք ավելի մոտ չենք իրավական պետությանը, քան 10-15 տարի առաջ: Քվինտէսենցիան կայանում է դրանում: Իհարկե, ասել, թե Հայաստանում ոչինչ չի փոխվում, վիրավորական կլիներ՝ ամենից առաջ հասարակության համար: Եվ պետական սպասարկման ոլորտում, իրոք, շատ բաներ են արվել: Սակայն, ամենից առաջ նշեմ ՀՀ Սահմանադրության բարեփոխման արդյունքում սոցիալական, տնտեսական և մշակութային իրավունքների կարգավիճակի նվազումը սահմանադրականից մինչև օրենսդրական մակարդակ: Այսուհետ քաղաքացիները, ինչպես և օմբուդսմենը զրկված են դատարանների որոշումների դեպքում Սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունքից՝ Սահմանադրությանը դատական վճռի համապատասխանությունը ստուգելու նպատակով: Անձամբ ինձ համար դա խիստ կարևոր է: Կարծում եմ՝ դա արվել է՝ մարդու իրավունքների խախտման աղաղակող դեմքերից մեկը հանդիսացող աղքատության խնդիրը սահմանադրական ընդդատության դաշտից դուրս բերելու նպատակով: Որպես արդյունք՝ աղքատության խնդիրը Հայաստանում հեռավոր պլան է մղվել: Եվ այս ամենն իրավիճակում, երբ աղքատությունը Հայաստանում դինամիկ աճ է ապրում: Եվ, իհարկե, այս ամենում ոչ վերջն դեր են խաղացել քաղաքացիների քաղաքական իրավունքները: Հայաստանի քաղաքացիների ընտրական իրավունքի մասին օրենքներն ամենից առաջ պետք է պարզ լինեն և համապատասխանեն հասարակության ընկալմանը: Դրանք չպետք է կասկածի տեղիք տան: Բայց Հայաստանը, չգիտես ինչու, ընտրել է աշխարհի ամենաբարդ ընտրական համակարգերից մեկը, էլ չեմ խոսում ընտրությունների երկրորդ փուլի գաղափարի մասին: Եվ այդ համակարգը ոչ մի կերպ մեր քաղաքացիների իրավական պատրաստվածության գոյություն ունեցող մակարդակին չի համապատասխանում:  Եվ քվեարկած քաղաքացիների ստորագրված ցուցակների հրապարակման հետ կապված ընդիմադիրների ամբողջ մտահղացումը մի հոտած ձու էլ չարժե: Պարզ չէ նույնիսկ, թե ինչպես այդ ամենի հետ աշխատել:

Դուք կարծում եք, որ նման խճճված ընտրական համակարգը դիտավորյա՞լ է ընդունվել:

Այսօր Հայաստանում իրականացվում է այն վերնախավի իշխանության ամրապնդման օրենսդրական-հնարամիտ ձև, որը ոչ մի կերպ չի ցանկանում և, նույնիսկ, չի կարող տեղը զիջել որևէ այլ վերնախավի: Հայաստանում քաղաքական իշխանության ռոտացիայի գաղափարն այդպես էլ մնաց չընկալված: Սակայն այստեղ էլ ելքի ճանապարհ կա: Ես, անշուշտ, հակված չեմ կարծելու, թե գոյություն ունեցող իշխանությունը հանկարծ կսթափվի  և կհիշի իրեն փոխարինելու վաղուց հաունացած անհրաժեշտության մասին: Սակայն, սերնդափոխությունը հենց նույն կառավարող ուժի ներսում միանգամայն հնարավոր է, ավելին, անխուսափելի է: Եվ այդ փոխարինումը չի կրի բացառապես տարիքային բնույթ: Դրանք կլինեն բոլորովին այլ մարդիկ` այլ հայացքներով: Ես կարծում եմ, որ մեզ մոտ արդեն աճել է սերունդ, որի համար նողկալի է կաշառք վերցնելը: Այդ սերունդը գիտի այլ եղանակներ, որոնց միջոցով կարելի է  կարգավորել նման հարցերը: 

Եղանակներ, որոնք կիրառվում են Արևմուտքո՞ւմ:

Այո: Արևմուտքում գոյություն ունի վիթխարի տարածք, ուր մարդն իրեն պաշտպանված է զգում: Եվ բազային մակարդակով մարդիկ, նույնիսկ չեն մտածում իրենց պաշտպանվածության մասին: Ես անշուշտ, չեմ ակնկալում, որ մեզ մոտ կոռուպցիան կնվազի արևմտյան մակարդակի: Սակայն հիմնարար իրավունքների ապահովումն իշխանության պարտականությունն է, որը նա չի կատարում: Որպես արդյունք` Հայաստանից զանգվածային արտագաղթի հիմնական պատճառը հենց քաղաքացիների իրավունքների չպաշտպանվածությունն է: Մեկնում են բնավ ոչ  լյումպենները, այլ մարդիկ, որոնք կորցնելու բան ունեն  և չեն ցանկանում իրենց հացն ուրիշին տալ: Եվ Հայաստանից բնակչության արտգագաղթն ամենևին էլ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի ածանցյալ չէ: Ընդհակառակը, սոցիալ-տնտեսական իրավիճակն է փոքր և միջին, ընտանեկան բիկզնեսի իրավական անպաշտպանության հետևանք: Եվ ցանկացած մարդ, որը ձգտում է տնտեսապես անկախ լինել, անհապաղ բախվում է իրավական անպաշտպանության խնդրին: Եվ ընտրությունը, որի առջև դնում են նրան, դա ընտրությունն է լյումպենացման և Հայաստանից մեկնման միջև: Անկախ դատարանների բացակայությունն արդեն Հայաստանի համար դարձել է ուժերից վեր բեռ: Եվ այսօր կա այնպիսի մեխանիզմների անհրաժեշտություն, որոնք ի զորու են կասեցնել դատական համակարգի համակարգային թերությունները: Վերջին երիկու վարչապետերը ծանր հոգոց հանեցին, տեսնելով ՄԻԵԴ որոշումները բավարարելու համար պետբյուջտեից ուղղորդվող գումարները` որպես փոխհատուցում Հայաստանի քաղաքացիների սեփականության իրավունքի խախտումների դիմաց: Կան մարդու իրավունքների խախտումներ, որոնք բնորոշ են, գործնականում, աշխարհի բոլոր երկրներին: Բայց կան խայտառակ խախտումներ,   որոնք ամոթալի են երկրի համար: Հենց այդպիսին է սեփականության իրավունքի խախտումը: Մինչդեռ հարկ չկա նաև ասելու, որ սեփականության իրավունքը Հայաստանում այսօր պաշտպանված

 Է:

Նշեք ելքի հնարավոր ուղիները:

Հայաստանում մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում աշխատանքն այսօր ավելի շատ է, քան աշխատողները և աշխատել ցանկացողները:  Եվ դա վերաբերում է ոչ միայն իշխանությանը, այլ նաև՝ ընդհանուր առմամբ հասարակայնությանը: 15 տարի առաջ էնտուզիազմն ավելի շատ էր: Մինչդեռ գտնում եմ, որ ելքի ուղիներ պետք է որոնի ամենից առաջ քաղաքացիական հասարակությունը՝ հաշվի առնելով, որ իշխանությունները տեսանելի ապագայում ինչ-որ բանից իրենց զրկել ակնհայտորեն չեն ցանկանա:

Այսինքն՝ իրավական կամայականությանը պետք է վերջ դնել ներքևից՝ չսպասելով, որ դրա վերջը դրվի վերևի՞ց:

Միանշանակ: Կարծում եմ, որ այսօր քաղաքացիական հասարակությունը 10%-ն էլ չի անում այն բանի, ինչը ոչ միայն կարող է կամ պետք է, այլ՝ պարտավոր է անել: Եվ նույնիսկ այստեղ ձևավորվել են ինչ-որ հասարակական կազմակերպությունների խմբակային շահեր, ինչն արտահայտվում է քաղաքացիական ակցիաների համար համախմբվելու անկարողությամբ:

Որպես հետևանք՝ ակտիվ բողոքական զանգվածը Հայաստանում այսօր չափազանց փոքր է ու անհետևողական: Մինչդեռ 1988 թվականին աչքովս եմ տեսել, թե ինչի հանգեցրեց քաղաքացիական հասարակության էնտուզիազմը: Դրա արդյունքում է Ղարաբաղն այսօր հայկական: Այդ պատճառով չօգտագործված ներուժն այսօր հսկայական է:

Հասարակության վրդովմունքը հարուցած՝ իշխանության 1000-դրամանոց նախաձեռնությունն այնքան էլ չի տեղավորվում խորհրդարանական ընտրությունների արդեն փաստացի սկսված նախընտրական արշավում: Մի՞թե վերևում չեն հաշվարկել դրա հետևանքները կամ դա դիտավորյա՞լ է արվել:

Իշխանության 1000-դրամանոց նախաձեռնությունը հասարակության վրդովմունքն է հարուցել ամենևին ոչ այն բանով, որ պետք է օգնել բանակին, այլ՝ նույն ուղղությամբ իշխանության զուգահեռ քայլերի բացակայությամբ: Այսօր բոլորը մոռացել են, թե ինչպես 80-ական թթ. վերջին մարդիկ տալիս էին իրենց վերջին ունեցածը՝ հավատալով «միացում» գաղափարի արդարությանը: Այս առումով ես բացարձակապես չեմ ընկալում հայ թալանչիների համար Աստծո դատաստանի մասին հանրապետական պատգամավորի խոսքերը: Այո, Աստծո դատաստան կլինի, բայց այդ դեպքում  ինչի համար ենք պահում իշխանությանը: Հասարակությանը զայրացնում է իշխանական ճամբարից հնչող նման ձևակերպումների պարզունակությունը: Հասարակությունն այսօր սպասում է բանակի կարիքների համար գողացվածի թեկուզ մի մասի վերադարձմանը, որպեսզի դրան ավելացնի իր ներդրումը: Եվ, վերջիվերջո, բանակի կարիքների համար քաղաքացիներից գումարների օրենսդրական պահումը հեռու է լիբերալիզմից, ինչի մասին այդքան շատ խոսում է իշխանությունը: Ես շատ զարմացա, երբ խորհրդարանում այդ օրինագիծն ընդունվեց առաջին ընթերցմամբ, քանի որ դա կարելի էր շատ լավ անել առանց օրենքի:

Կարծում եմ, որ իրականում այդ գումարների անհրաժեշտություն այսօր կա, և բանակին դրանք, իրոք, անհրաժեշտ են: Սակայն, օրենքում պետք է հստակ գրվի, թե ով և ինչպես է վերահսկելու դրանց օգտագործումը: Բոլորին է հայտնի, որ Հայաստանում քիչ գումարներ չկան, պարզապես դրանք ճիշտ չեն ծախսվում: Կարծում եմ, որ նախաձեռնությունը վստահություն չի ներշնչում՝ կառավարչական հմտությունների բացակայության պատճառով:

Այդ գումարներն, իրոք, անհրաժեշտ են, բայց դրանք հավաքելը բավարար չէ, անհրաժեշտ է նաև ճիշտ ծախսել այն: Եվ դրանք ծախսելու սխեմայի թափանցիկության, գողացվածի թեկուզ մի մասը վերադարձնելու ցանկության բացակայության պայմաններում իշխանության հիշյալ նախաձեռնույթունը միայն հասարակության դժգոհությունը բարձրացնում է ևս մեկ մակարդակով: Կարող եմ ենթադրել, որ նման անհոգությունը, ամենայն հավանականությամբ, բացատրվում է ապրիլի 2-ին կայանալիք  խորհրդարանական ընտրություններում հերթական հաղթանակում իրենց վստահությամբ:

Ժողովրդագրության, տնտեսության, արտաքին պարտքի աճի, գործազրկության հետ կապված խնդիրները շարունակում են խորանալ՝ Ադրբեջանի կողմից Արցախի ու Հայաստանի ազգային անվտանգությանը սպառնացող վտանգի լույսի ներքո: Ապրիլյան պատերազմը դրա ակնհայտ վկայությունն էր: Էլ ինչի վրա է հույսը դնում իշխանությունը, եթե ոչ պայմանավորվածությունների, որոնց մասին մեզ հայտնի չէ:

1996 թվականից վստահության զգացում եմ ապրում, որ Հայաստանի բնակչության թվաքանակի նվազումը պլանավորված բնույթ է կրում: Դա հասցեական, նպատակաուղղված քաղաքականություն է, և եթե անհրաժեշտ է, կարող եմ ապացուցել դա ինչպես ուղղակի կերպով, այնպես էլ՝ կոնցեպտուալ առումով: Չի լինում այնպես, որ պլանավորվի մեկ բան, իսկ տարիներով իրականացվի հակառակը: Նման քաղաքականության նպատակը հայ հասարակության «բեռնափաթումն է» ակտիվորեն փոփոխությունների ձգտող մարդկանցից և հեշտ կառավարվող զանգված ունենալը: Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղին, ապա իշխանությունները համոզված են, որ միայնակ Հայաստանն այդ խնդիրը, միևնուն է, չի լուծի, և նույնիսկ Հայոց հարցը կարելի է լուծել, օրինակ, Ռուսաստանի հետ միասին: Այս առումով իշխանությունների համար կարևոր չէ՝ կլինի Հայաստանում միլիոն, թե երեք միլիոն բնակչություն: Գտնում եմ նաև, որ այսօր բանակցությունների սեղանին գտնվող ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման փաթեթը միանշանակ ուղղված է տարածքների հանձնմանը: Եվ այդ հանձնան մասին է պնդում իր վերջին բոլոր հարցազրույցներում նաև Սերժ Սարգսյանը:

Իսկ ի՞նչ երաշխիքներ կան, որ Ադրբեջանին ինչ-որ տարածքներ հանձնելուց հետո Ռուսաստանը, մեղմ ասած, չի դավաճանի մեզ:

Միակ երաշխիքն այն է, որ Լեռնային Ղարաբաղը Մոսկվային անհրաժեշտ է այն տեսքով, որով այսօր գոյություն ունի: Իսկ Հայաստանը Ռուսաստանի համար տարածք է, որտեղ նա կմնա, նույնիսկ եթե իրենից հեռանա Ադրբեջանը, օրինակ՝ Թուրքիայի մոտ: Իսկ Արցախի 5 շրջանի հանձնման մասին խոսակցությունները Մոսկվայի համար Բաքվին սանձած պահելու լրացուցիչ միջոց են: Ղարաբաղյան խաղաթղթի խաղարկմամբ Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի խաղը շարունակվում է և կշարունակվի մինչև Մոլսկվայի ձեռքում այլ հաղթաթղթերի հայտնվելը: Եվ մեր իշխանությանն անհրաժեշտ է լուծել այդ խնդիրը հենց այդ պայմաններում՝ չսպասելով  լավագույն պայմաների, այլ ոչ թե անվտանգության բարձիկներ ստեղծել՝ գոհացնելով Ռուսաստանին, Արևմուտքին, ում ասես՝ միայն ոչ սեփական ժողովրդին: