Երկուշաբթի, 7 Դեկտեմբերի 2020 15:07

Արմինֆո. ԱրմԻնֆո-ին տված հարցազրույցում նախկին ԽՍՀՄ երկրների մասնագետ, Վարշավայի համալսարանի դասախոս, Գ․ Շերշենեվիչի անվան Արևելյան իրավունքի ինստիտուտ հիմնադրամի հիմնադիր Միխալ Պատրիկ Սադլովսկին մեկնաբանում է 44-օրյա պատերազմի աշխարհաքաղաքական արդյունքները:

 

Եռակողմ հայտարարության ստորագրմամբ ավարտված 44-օրյա պատերազմը, անկասկած, աշխարհաքաղաքական լայն համատեքստ ունեցավ։ Կիսվեք այս պատերազմում Ռուսաստանի, Թուրքիայի, ԱՄՆ-ի եւ Եվրամիության դերի Ձեր տեսլականով: Մասնավորապես, ուժի կենտրոններից ո՞րը դարձել հայերի ու ադրբեջանցիների մասնակցությամբ արյունահեղության հիմնական շահառուն։

 

Կարծում եմ, որ Ռուսաստանը, Թուրքիան և անձամբ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը ։ Ռուսաստանը պահպանեց իր ներկայությունը տարածաշրջանում և էապես ուժեղացրեց ազդեցությունը Երևանի և Բաքվի վրա ։ Եվ տեսանելի ապագայում Մոսկվան բավականաչափ գործիքներ ունի, որպեսզի էապես ազդի Հայաստանի, Արցախի և Բաքվի իշխանությունների վրա։ Կարճաժամկետ հեռանկարում Ռուսաստանը դրա համար բազմաթիվ վարիացիաներ ունեցավ ՝ հատկապես վերջին տարիներին իր նվազող պոտենցիալի համեմատ ։ Այս լույսի ներքո, անկասկած, առանց Մոսկվայի Արցախում ինչ-որ բան լուծելն այլևս շատ դժվար կլինի, ինչպես նաև առանց Թուրքիայի, մասնավորապես՝ Իլհամ Ալիևի համար ։ Ադրբեջանի նախագահը, հնարավոր է, հիմա շատ ադրբեջանցիների աչքերում հաղթող է երևում ։ Սակայն, իրականում Ադրբեջանի համար դա դառը հաղթանակ է ։ Բայց Ալիեւի համար ամենակարեւորը իշխանությունն է, եւ այժմ նա լեգիտիմության նոր հիմքեր է ստացել ։ Նա այժմ կարող է համեմատվել իր հոր հետ։ Թուրքիայի մասով ամեն ինչ բավականին բարդ է ։ Նախ, Ռուսաստանը պաշտոնապես թույլ տվեց Թուրքիային մտնել Հարավային Կովկաս։ Ինչի՞ համար ։ Քանի որ այն շատ ավելի թույլ է, քան Արեւմուտքը, եւ, հնարավոր է, Ռուսաստանին Թուրքիայի հետ ավելի հեշտ կլինի հաղթահարել իր հակասությունները ՆԱՏՕ-ի հետ: Ընդ որում, նախադեպ, որպեսզի Ռուսաստանը ՆԱՏՕ-ի երկրի հետ միասին նկարի աշխարհի քարտեզը, եւ բոլորն ուղղակի հետևեն դրան, դեռ չի եղել ։ Հնարավոր է ՝ Մոսկվան Թուրքիային ներքաշում է իր նոր նախագծերի մե՞ջ ։ Իսկ գուցե այդ ամենն արդեն անխուսափելի էր։ Չէ որ 26 տարի շարունակ Թուրքիան անընդհատ ուժեղացնում էր իր ազդեցությունն Ադրբեջանում, և նրան պետք էր ինչ-որ կերպ այնտեղից դուրս հանել, այդ թվում ՝ ցույց տալով Բաքվին, որ Թուրքիան իր համար մեծ խնդիր է դարձել ։ Մենք չպետք է մոռանանք, որ Մոսկվան շատ լավ գիտակցում էր եւ հասկանում էր, որ Թուրքիայի ազդեցությունն Ադրբեջանում ուժեղանում է, եւ այդ գործընթացը պետք է ինչ-որ կերպ արգելակել ։ Սա եւս կարեւոր հարց է ։ Ռուսաստանը չի ցանկանում կորցնել Ադրբեջանին։ Դա ակնհայտ է։ Եվ սա Կովկասում ռուսական արտաքին քաղաքականության գլխավոր խնդիրներից մեկն է ։

 

Դատելով պատերազմի արդյունքներից, այդ պատերազմին Թուրքիայի այս կամ այն տեսքով մասնակցելուց և Ռուսաստանի կողմից դրված եզրափակիչ կետից ՝ Արցախը դարձել է Մոսկվայի և Անկարայի աշխարհաքաղաքական դիմակայության հերթական թատերաբեմը ։ Իսկ Անկարայում երկարատև բանակցությունները Ռուսաստանի և Թուրքիայի ԱԳՆ և ՊՆ ներկայացուցիչների միջև հերթական անգամ ցույց տվեցին Ռուսաստանի և Թուրքիայի նախագահների միջև գործընկերային հարաբերությունների ողջ բարդությունը։ Հնարավո՞ր է արդյոք այս լույսի ներքո արձանագրել, որ Էրդողանի նեոօսմանական նախագիծը Արցախում բախվել է Խորհրդային Միության փաստացի վերականգնման  Պուտինի նախագծի գործնական իրականացման առաջին սաղմերին։

 

Ես չեմ կարծում, որ Ռուսաստանը Խորհրդային Միությունը վերակենդանացնելու ծրագիր ունի ։ Չնայած Վլադիմիր Պուտինի թույլ տված սխալներին, օրինակ՝ Ուկրաինայում, լինելով շատ խելացի քաղաքական գործիչ, նա շատ լավ հասկանում է, որ խորհրդային անցյալ վերադարձ չկա։ Նման գաղափարախոսություն այլևս չկա ։ Բայց մյուս կողմից՝ Ռուսաստանը ցանկանում է կայսրություն մնալ։ Ձգտում է մնալ ռուսական կայսրության և Խորհրդային Միության լիարժեք ժառանգորդը արտաքին ազդեցության և տարածքների ոլորտում։ Հենց այդ պատճառով Ռուսաստանը չի կարող թույլ տալ Երեւանի եւ Բաքվի վրա ազդեցության կորուստ ։ Եվ քանի դեռ այդ տեսակետը Կրեմլում չի փոխվել, Ռուսաստանը ամուր կառչած կլինի այդ տարածաշրջանին։ Հարավային Կովկասը դարպաս է դեպի Ռուսաստանի հարավ։ Եվ Մոսկվան, իհարկե, ձգտում է, որ Հայաստանը մնա բացառապես ռուսական ազդեցության գոտում ։ Այնպես որ, այո, Թուրքիան և Ռուսաստանը հանդիպել են Արցախում, բայց չէ՞ որ նրանք արդեն երկար տարիներ հանդիպում են տարածաշրջանում, և այժմ Մոսկվայի համար եկել է կայսերական ազդեցության սեփական գոտիների սահմանները ցուցադրելու ևԹուրքիայի համար ռուսական շահերի սահմաններն ուրվագծելու ժամանակը։ Եվ Արցախի պատերազմը այդ բարդ գործընթացի մի մասն է ։ Կարևոր է նշել, որ Ռուսաստանն ապագայում մեծ խնդիրներ կունենա հետխորհրդային տարածքում. մարդիկ, ովքեր ծնվել են Խորհրդային Միությունում, այլևս չեն լինի նախկին հանրապետությունների վերնախավը ։ Եվ դա Ռուսաստանին անհանգստացնում է ։

 

Արցախի համար պատերազմին Իսրայելի մասնակցությունը արտահայտվել է ոչ միայն 44 օր շարունակվող ՝ Ադրբեջանին սպառազինություն մատակարարելով, այլեւ հրահանգիչներով ։ Ձեր կարծիքով, բացի զուտ ֆինանսական կողմից, ինչո՞վ է հետաքրքիր իսրայելցիներին Ադրբեջանը։ Եվ այս հետաքրքրության մեջ ի՞նչ տեղ է խաղում պատերազմի արդյունքում Ադրբեջանի և Իրանի միջև մեծացած հարևանությունը։

 

Ընդհանրապես Ադրբեջանը Իսրայելի համար լավ, պարզապես հիանալի գործընկեր է ։ Ունի գումար, լավ վճարում է և զենք գնում։ Եվ, իհարկե, Բաքվում կարելի է հանգիստ քննադատել Իրանին։ Եվ Իրանի հարցը բավական կարևոր տեղ է զբաղեցնում իսրայելա-ադրբեջանական օրակարգում ։ Կարծում եմ, որ միայն շատ հիմար քաղաքական գործիչը կհրաժարվեր գործի դնել այդ հնարավորությունը ։ Սա աշխարհագրություն է ։ Ընդ որում, Բաքուն կարող է Վաշինգտոնի հետ խոսել Իսրայելի միջոցով, որ Մոսկվան այնքան էլ վրդովված չլինի։ Ի վերջո, հրեաներն ամենուր են,  և Բաքվում դա գիտեն։

 

Արդյո՞ք Հայաստանի կողմից Արցախի փաստացի կորուստը նոր հնարավորությունների հեռանկարներ է պարունակում Հայաստանի համար արտաքին քաղաքական կողմնորոշման առումով, ինչպես դա տեղի ունեցավ 2008 թվականին Վրաստանի հետ, թե՞ Ռուսաստանի հետ կապն էլ ավելի կմեծանա։

 

Շատ լավ հասկանալով ընթացիկ իրավիճակի ամբողջ բարդությունը Հայաստանի համար՝ ես կարծում եմ, որ պատերազմի արդյունքը շանս է Երեւանի համար ։ Իմ կարծիքով, հայկական էլիտան պետք է կենտրոնանա ժամանակակից, ուժեղ պետություն ստեղծելու վրա ։ Պետք է հասկանալ, որ Հայաստաննն այլևս ժամանակ չունի իննսունականների նմուշի պետության համար ։ Եթե Հայաստանն ուզում է գոյատևել այդ գերբարդ վայրում, ապա պետք է մտածի դրա շուրջ․ ստեղծի կառավարման, տեղական ինքնակառավարման եւ բանակի ամուր կառույցներ:

քաղաքացիական հասարակություն, որպեսզի արգելակի մարդկանց արտագաղթը երկրից, զարգացնի ՏՏ ոլորտը։ Եվ, իհարկե, Սփյուռքի հարցը։ Կարծում եմ, որ պետք է որոշել Սփյուռքի եւ Հայաստանի ՝ որպես պետության, համագործակցության նոր մոդելը ։ Կարծում եմ, որ Հայաստանը չի օգտագործել Սփյուռքի ներուժը նաև հակամարտության ժամանակ ։ Պարտություններ միշտ լինում են, և որքան էլ տարօրինակ հնչի, դա նորմալ երևույթ է պատմության և քաղաքականության մեջ ։ Լեհաստանը, օրինակ, պարտվեց Երկրորդ աշխարհամարտում։ Մենք շատ կորցրեցինք այն ժամանակ՝ մարդկանց, տարածքների ։ Հետո Խորհրդային Միությունը լուծեց մեր ներքին հարցերը։ Բայց պետք է ապրել և աշխատել։ Հատկապես հաշվի առնելով, որ Հայաստանը երկար տարիներ գործնականում ինքն է մեծ խաղ վարել տարածաշրջանի և աշխարհի մեծ տերությունների հետ ։ Նա դրանով պետք է հպարտանա, բայց այսօր դա արդեն անցյալում է ։ Շատ հայեր հավատում էին, որ Արցախն ընդմիշտ իրենցն է լինելու ։ Կարծում եմ, որ սա բոլոր երկրների դասական սխալն է, որոնք մեծ հաջողությունների են հասել միջազգային քաղաքականության մեջ ։ Եվ եթե Հայաստանը հասկանա այդ սխալը, միաժամանակ չափավոր հպարտանա անցյալի հաջողություններով, ապա ամեն ինչ, տա Աստված, լավ կլինի ։ Հայաստանը աշխարհաքաղաքականության մասնագետների երկիր է ։ Հայաստանը շատ հնարավորություններ ունի, բայց հասկանում եմ, որ շատ սահմանափակումներ էլ կան ։ Ես ընդհանրապես կարծում եմ, որ Բաքվի և Երևանի համար լավագույն ելքը կլիներ տարածքների խաղաղ բաժանումը, այլ ոչ թե՝ պատերազմը ։ Ադրբեջանին շրջանները, իսկ Հայաստանին ՝ նախկին ԼՂԻՄ-ը և անվտանգ միջանցքը ։ Իսկ ինչի՞ հասավ Ադրբեջանը պատերազմի արդյունքում։ Ավերվել են ամբողջ շրջաններ, մեծ կորուստներ, և առաջին հերթին ՝ անհասկանալի աշխարհաքաղաքական իրավիճակը ։ Ընդ որում, Ալիևն այժմ կարող է իշխանության ղեկին լինել դեռ շատ երկար ։ Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, պետք է ինչ-որ կերպ աշխատել Բաքվին համոզելու համար, որ հակամարտությունը հայերի եւ ադրբեջանցիների շահերից չի բխում ։ Գուցե Հայաստանին ինչ-որ կերպ պետք է սկսել խոսել թե Թուրքիայի, թե Ադրբեջանի հե՞տ ։ Եվ եթե նրանք ընդառաջ չգնան, ապա դա կարևոր մեսիջ կլինի նաև Եվրոպայի համար ։ Չէ որ մենք էլ ենք սկսում նայել Թուրքիային, և ամեն ինչ չէ, որ մեզ դուր է գալիս ։ Հատկապես հաշվի առնելով, որ Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի երկիր է ։ Աշխարհաքաղաքական առումով էլ ամեն ինչ չէ, որ վատ է ։ Եթե չլինի Հայաստանը, ապա Ռուսաստանն էլ չի լինի Կովկասում։ Ամբողջ հարցն այն է, թե արդյո՞ք դա հասկանում է Ռուսաստանը։ Հայաստանը, անկասկած, հիանալի դաշնակից է ։ Ամբողջ հարցն այն է, թե ով պետք է դա հասկանա՝ Մոսկվան, թե՞ Երեւան։ Ընդ որում, նույնիսկ հաշվի առնելով տարբեր տարբերակներ՝ Երեւանը նույնպես պետք է նորմալ հարաբերություններ ունենա Մոսկվայի հետ, եւ դա Հայաստանի համար կարեւոր խնդիր է ։ Նույնիսկ Արևմուտքի հաշվին, այստեղ պետք է ազնիվ լինել։ Այժմ ԱՄՆ - ն ու ԵՄ-ն Կովկասի նկատմամբ քաղաքականության մեկ հստակ հայեցակարգ չունեն ։ ԱՄՆ-ում ընտրությունների հետ կապված ճգնաժամ է եղել։ Եվրոպայում Covid-19-ի հետ կապված լուրջ խնդիրներ եւ կառուցվածքային խնդիրներ ԵՄ-ում: Հատկապես բյուջեի հետ կապված ։ Այնպես որ, Արևմուտքը ինչ-որ չափով մոռացել է Կովկասի մասին ։ Նաեւ գործընթացներ են ընթանում ԵՄ երկրներում կրոնի դեմ պայքարի ուղղությամբ։ Եվ ինձ համար դա պարզապես ցավալի է նայել, թե ինչպես շատերն անտարբեր են Հայաստանի ՝ որպես քրիստոնեական երկրի պաշտպանության նկատմամբ ։ Եվրոպան պարզապես նայում էր Հայաստանի ողբերգությանը, նրա ժառանգության ոչնչացմանը։ Բայց, դա մեծ սխալ. հայերը մեր ընտանիքն են և պետք չէ մենակ թողնել նրան։ Եթե Հայաստանը չլինի Կովկասում, ապա մշակութային, արժեհամակարգի իմաստով, այստեղ չի լինի նաև Եվրոպան։ Մեր սահմանները նեղանալու են ։ Եվրոպայում շատերը, հատկապես Լեհաստանում, սխալմամբ կարծում են, որ պետք է ուղղակի աջակցել Թուրքիային, որպեսզի նա պայքարի Ռուսաստանի դեմ ։ Ես անձամբ կասկածում եմ, որ ապագայում Թուրքիան խաղալու է բացառապես Ռուսաստանի մրցակցի դերը։ Մյուս կողմից, կարծում եմ, որ Հայաստանն էլ չկարողացավ ճիշտ ճանապարհով առաջ գնալ՝ հատկապես թավշյա հեղափոխությունից հետո ։ Հայաստանը պետք է ունենա հասկանալի և հստակ դիրքորոշում, պետք է հստակ առաջարկ լինի, որ մենք Եվրոպայում իմանանք, թե ինչ է ակնկալում Հայաստանը մեզանից և ինչ կարող է Հայաստանը մեզ առաջարկել։ Միայն մարդու իրավունքների ոլորտում դրամաշնորհների վրա հիմնված քաղաքականությունը վատ քաղաքականություն է ։ Եվ ես դա տեսնում եմ լեհ-հայկական հարաբերությունների օրինակով ։ Կարծես թե ամեն ինչ լավ է, բայց պակասում է հստակությունը, չի երեւում այդ հարաբերությունների նպատակը։ Եվ այստեղ, հատկապես հիմա, անհրաժեշտ է մեր դիվանագետների եւ քաղաքական գործիչների խոսակցությունը։ Արևմտյան դիվանագետներն էլ են մեղավոր, որովհետև Երևանում և Բաքվում հաճախ էին խոսում այն, ինչ ուզում էին լսել կամ հայերը, կամ ադրբեջանցիները ։ Արդյունքում հակամարտությունը միայն խորանում էր ։ Այլ բան է, որ հայերն ու ադրբեջանցիներն իրենց հերթին հաճախ չէին ուզում լսել մեր փորձագետների, դեսպանների ու քաղաքական գործիչների խորհուրդները ։

 

Եռակողմ հայտարարությունը ձևակերպել է պատերազմի արդյունքները, բայց ոչ մի կերպ հակամարտության վերջնական կարգավորումը ՝ փաստացի  դուրս թողնելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս համանախագահ երկրներին ՝ Ֆրանսիային և ԱՄՆ-ին ։ Փարիզն արդեն արձագանքել է ռուս-թուրքական նախաձեռնություններին Արցախի անկախության ճանաչման մասին խորհրդարանի երկու բանաձևերով ։ Եվ դատելով ամենից ՝ այս գործընթացը դեռ իր շարունակությունը կգտնի ։ Ինչպիսի՞ն է տեսնում հակամարտության վերջնական կարգավորումը եւ արդյոք այն տեսանելի  է ընդհանրապես:

 

Կարծում եմ, որ պատմության տեսանկյունից հայերի և ադրբեջանցիների միջև հակամարտությունն անխուսափելի էր՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ձեր պետականության երիտասարդության պատճառով։  Դուք պարզապես չեք հասցրել հասկանալ ինքներդ ձեզ, հասկանալ ադրբեջանցիների հետ ձեր հարաբերությունները ։ Լեհաստանն այն ժամանակ անկախության 20 տարի ուներ, մենք հնարավորություն ունեցանք կռվել մեր սահմանների համար։ Հայաստանն ու Ադրբեջանն ունեին կոմունիզմ և կառավարում Մոսկվայից։ Ազատություն ընդհանրապես չկար։ Այնպես որ՝ ինչ-որ պետականություն եղել է, իսկ ահա անկախություն՝ ոչ ։ Եվ այդ պատճառով 1988-ից մինչեւ 2020 թվականն ընկած ժամանակահատվածում Արցախի համար հակամարտությունն ու պատերազմն անխուսափելի էին։ Իսկ բոլոր զոհերն իզուր չէին ։ Նրանք բոլորն էլ կարեւոր են, եւ նրանք բոլորն էլ ունեցել են իրենց նպատակը, իրենց ճակատագիրը. Մի մոռացեք նրանց մասին։ Ինձ համար այս հակամարտությունն ընդհանրապես շատ կարևոր է, որովհետև Արցախում ակնհայտ երևում է, որ միջազգային իրավունքը հիմք չունի բացառապես մեկ մեկնաբանության համար ։ Հայ ժողովուրդը ցույց տվեց նաև իր իրավացիությունը ։ Ցույց տվեց 1991 թվականից հետո Ադրբեջանի՝ բացառապես տարածքային ամբողջականության վրա հղումների անհնարինությունը, որ կան նաեւ այլ փաստարկներ եւ այլ իրականություն։ Եվ վերջապես, Կովկասը տարբեր աշխարհների ու ուժի կենտրոնների սահմանն է ։ Եվ, ցավոք, մրցակցության շարունակման և նրանց միջև պայքարի դեպքում փոքր երկրները, որպեսզի գոյատևեն, ստիպված կլինեն ներգրավվել այդ հակամարտություններում։ Բայց գուցե դա էլ այսօր Բաքվի և Երևանի համար գլխավոր հա՞րցն է ։ Այդ պատճառով ես կարծում եմ, որ վերջնական արդյունքի հասնելը կարող է դժվար լինել ։ Բայց պետք է փորձել։