Մակեդոնիան, Ղազախստանը, Լիտվան, Սերբիան, Ուկրաինան, Թուրքիան և Իսրայելը, ահա այն երկրների ոչ ամբողջական ցանկը, որոնց տնտեսությունների ինովացիոն զարգացման պրոբլեմները հայտնվեցին մայիսի 10-11-ը Ստամբուլում կայացած միջազգային գործարար ֆորումում, որը տեղի էր ունենում Վերակառուցման և Զարգացման Եվրոպական Բանկի (EBRD) հերթական տարեկան ժողովի շրջանակներում:
Ցավոք, ֆորումի ընթացքում ոչ մի խոսք չլսվեց Հայաստանի ու նրա ինովացիոն ամբիցիաների մասին, որն այնքան հաճախ էր իրեն դիրրքավորում որպես ինովացիոն ուղի ընտրած երկիր: Հավանաբար այդ դիրքավորումը դեռ ի վիճակի չի դուրս գալ երկրի սահմաններից, չնայած, ինչպես հայտնի է, հատկապես այս ոլորտն է, ի տարբերություն հանքահումքային արդյունաբերության, որ ոչ մի կերպ կապված չէ տրանսպորտային ծախսերի հետ, ինչպես նաև կախված չէ գոյատևման կիսաշրջափակված կոմունիկացիոն պայմաններից: Սակայն, հավանաբար, բանը նրանում է, որ օտարերկրյա ներդրումային հանրությունը դեռ հակված չէ հավատալ մեր երկրի` այլընտրանք չունեցող ինովացիոն ուղու վերաբերյալ պաթոսային խոսքերին, իսկ այդ խոստումը շարունակում է ծառայել որպես ներքին սպառման միջոց:
Կարծում եմ, գործարար ֆորումի դահլիճում նստածներին, այնուամենայնիվ, հետաքրքիր կլիներ լսել Արևելյան Եվրոպայի երկրների լավագույն փորձագետներին ու տնտեսական բլոկների ղեկավարներին, նրանց ինովացիոն զարգացման պրոբլեմների, մարտահրավերների և ձեռքբերումների մասին: Իսկ մեր այդ ամբիցիաներում մենք, ինչպես երևում է, այնքան էլ օրիգինալ չենք, և ավելի հաճախ, ի տարբերություն մեր գործընկերների, ցանկալին ներկայացնում ենք որպես իրողություն:
Հետաքրքիր է, որ Արևելյան Եվրոպայի ինովացիոն երկարատև զարգացումների վերաբերյալ խոսակցություններում հատկապես Իսրայելը դարձավ յուրովի բենչմարկետ, չնայած, որ գտնվում է Եվրոպայից սահմաններից հեռու: Իսրայելի փորձին հղումներ էին կատարում բանավեճերի շատ մասնակիցներ: Անգամ հնչեցվեցին InterIsrael ընկերության գլխավոր տնօրեն Մաքսիմ Ֆասբերգի խոսքերը. ՙՄենք աղոթում ենք Աստծուն, որպեսզի Իսրայելում երբեք չգընվի ոչ նավթ, ոչ գազ, ոչ էլ այլ օգտակար հանածոներ, քանի որ դժվար է, շատ դժվար է դիմակայել հումքային տնտեսություն ունեցող երկրի վերածվելու գայթակղությանը` ոչ զարգացած ենթակառույցներով ու դրանից բխող բազմաթիվ պրոբլեմներով՚: Այս խոսքերը հնչեցին որպես գլխավոր և կարևոր զգուշացում, այն գործընկերներին ու կառավարություններին, որոնք, քողարկվելով մոդայիկ ՙինովացիոն՚ ռիտորիկայով, ամեն օր վախով հետևում են ածխաջրերի, պղնձի և հումքային այլ ռեսուրսների համաշխարհային գներին: Ցավոք, դրանց շարքում շարունակում է մնալ նաև մեր երկիրը, ունենալով տնտեսական աճի ընդամենը երկու հիմանական աղբյուր` պղնձի խտանյութը և սփյուռքից ստացվող տրանսֆերտները:
Որքան էլ տարօրինակ է թվում, բայց Թուրքիայում էլ են լավ հասկանում այս ամենը: Համաձայն այդ երկրի պաշտոնական տվյալների, միայն գերարագ ինտերնետի զարգացմանը պետությունն իր բյուջեից տարեկան հատկացնում է մինչև 1 մլրդ.դոլար, չհաշված ներդրողների միջոցները: Ըստ ՙTurkTelecomGroup՚ ղեկավար Խակամա Կանաֆանիի, ոլորտի զարգացումը կախված է ոչ միայն այն բանից, թե ինչ թվով մարդիկ են օգտվում ինտերնետից, այլ նրանից, թե ինչ արդյունավետությամբ է երկիրը ներդրվում գիտատեխնիկական և ինժեներական զարգացումներին, ու ինչ միջավայր է ի վիճակի ստեղծել պետությունը, որպեսզի արժանապատիվ տեղ զբաղեցնի միջազգային ինովացիոն համակարգի արժեքների շղթայում: Ինչպես հայտնի է, հատկապես Իսրայելին է հաջողվել այս ոլորտում հասնել առանձնահատուկ հաջողությունների, և ի տարբերություն շատ երկրների, իսրայելական ՏՏ ընկերություններն այս ոլորտում հանդես են գալիս ոչ թե որպես աուտսորսինգային, այլ որպես ՙտոլինգային՚ երկիր, ոչ թե Հայաստանի նման, որն օտար ընկերությունների մանր պատվերներն է կատարում, այլ հակառակը, որպես ՙմոդա թելադրող՚: Այստեղ աշխատում է շատ արդյունավետ մի համակարգ, որի համաձայն իսրայելական ընկերությունները, պետության օգնությամբ, բազմաթիվ երկրներում հազարավոր մասնաճյուղեր են ստեղծում, դրանով իսկ գլոբալացնելով իրենց ՏՏ ոլորտը, միաժամանակ քաջ գիտակցելով, որ աուտսորսինգային ծառայությունները տնտեսական առումով անշնորհակալ գործ է, քանի որ խիստ սահմանափակ է ու անհեռանկար: Այո, ֆորումի մասնակիցները խոսեցին, որ տնտեսության զարգացման գործում պետություն-մասնավոր հատված գործընկերությունը չունի իր այլընտրանքը, բայց, միայն տեխնոպարկ ստեղծելով սահմանափակվել չի կարելի: Օրենսդիր ամբողջ միջավայրը, ինչպես նաև պետության բոլոր կարգավորող ֆունկցիաները պետք է ուղղված լինեն ինովացիաների համար առավելագույն բարենպաստ միջավայր ստեղծելուն, և այստեղ ֆրագմենտար մոտեցումն անընդունելի է, իսկ վերջին հաշվով` անօգուտ: Եվ հատկապես այնտեղ, որտեղ ֆրագմենտարությունն ու համակարգվածության բացակայությունն են հանդես գալիս որպես գլոբալ մոտեցումներ, իսկույն վրա հասնում ամենաանուղղելին` մասնագետների արտահոսքը, մասնավորապես, Արևելյան Եվրոպայի երկրներից դեպի Արևմուտք: Լավագույն կադրերը, գիտելիքներ և հմտություններ ստանալով աուտսորսինգային ընկերություններում, վերջին հաշվով հավաքում են ճամպրուկներն ու հեռանում օտար երկրներ, կյանքի որակը բարձրացնելու բնական ձգտումներով, ինչպես նաև մասնագիտական հետագա աճ ապահովելու ակնկալիքներով: Իսկ չէ՞ որ նրանցից շատերն ի վիճակի էին իրենց ընկերություններն ստեղծել նաև հայրենիքում: Հետևաբար, այն երկրները, որոնք հատուկ ուշադրություն են դարձնում ոչ միայն ինովացիոն, այլ վենչուրային տնտեսության զարգացմանը, վերջին հաշվով` շահում են: Ընդ որում, տվյալ պարագայում միջազգային դոնորների վրա հույս դնելն էլ է անիմաստ դառնում: Ինչպես ֆորումում բացահայտորեն հայտարարեցին EBRD ներկայացուցիչները, վենչուրային, բարձր ռիսկային նախագծերի ֆինանսավորումը միջազգային ֆինանսական դոնորների բաժնետերերի կողմից, մեղմ ասած, չի ողջունվում, չնայած բոլորն են հասկանում դրա բարձր նշանակությունն Արևելյան Եվրոպայի երկրների տնտեսական զարգացման համար:
Բայց եթե ինովացիոն տնտեսությունը մեր, պայմանականորեն ասած, հետճգնաժամային փուլում, կայուն տնտեսական աճ ապահովելու միակ հույսն է, ապա ինչպես համատեղել երկու, առաջին հայացքից, անհամատեղելի գործոնները` աճի ապահովման ռեսուրսային ծախսերը և ֆինանսական միջոցների կոշտ տնտեսման ռեժիմը: Ժամանակակից հետճգնաժամային տնտեսության այս պարադիգմային ֆորումի մասնակիցները նվիրեցին ոչ պակաս հետաքրքիր բանավեճեր: Պարզվեց, ինչպես ասում են անգլիացիները, այստեղ էլ ՙանհնարին ոչինչ չկա՚: Հարկավոր է սկսել ամենափոքրից, բառիս բուն իմաստով, այսինքն, փոքր ձեռնարկությունների գործունեության համար բարենպաստ ռեժիմ ստեղծելուց, չճնշել հարկերով ու մաքսերով, տնտեսվարող բոլոր սուբյեկտների համար ապահովել հավասար, մրցունակ միջավայր, այսինքն, անել ճիշտ հակառակը, այն, ինչ առկա է, այլ ոչ թե խոսքերով, ինչն այսօր արվում է Հայաստանում կամ Ռուսաստանում, չնայած, որ վերջինս, ի տարբերոթյուն մեզ, առայժմ սահուն կերպով ՙլողում է՚ իր հսկայական տարածքի ու նավթի նկատմամբ անվերջանալի պահանջարկի հաշվին: Ճիշտ է, բանավեճին ներկա եվրոպական պաշտոնյաներն այս հարցում էլ ձեռնպահ չմնացին քաղաքական խորհուրդներից, արևելաեվրոպացի ՙմանուկներին՚ խորհուրդ տալով ավելի արագ կողմնորոշել իրենց արտաքին քաղաքական օրակարգերը` ԵՄ միանալու կապակցությամբ, կարծես թե մեր աչքերի առջև չեն Հունաստանի, Պորտուգալիայի, Իսպանիայի, Կիպրոսի, ինչպես նաև Իսլանդիայի օրինակները: Բայց, այնուամենայնիվ, բիզնեսի եվրոպական ստանդարտները, եվրոպական ընդհանուր տնտեսական դիրեկտիվները, հակակոռուպցիոն և հակադեմինգային միջոցառումները, մրցունակ միջավայր ստեղծելու ուղղությամբ քայլերը կարող են հրաշալի օրինակ ծառայել բազմաթիվ զարգացող երկրների համար: Եվ ռուսական բարձաստիճան պաշտոնյաների հետ բանավեճերում ճշմարտացիորեն ասվեց, որ առանց այդ հարցերի լուծման երկարատև ֆինանսավորման ոչ մի աղբյուր ի վիճակի չէ բարձրացնել և դիվերսիֆիկացնել տնտեսությունը: Կենսաթոշակային ոչ մի բարեփոխում մրցակցային դաշտի բացակայության պայմաններում ի վիճակի չի ճանապարհ հարթել ՓՄՁ ոլորտին, որպեսզի մասնակիորեն այն ուղղվի ինովացիոն տնտեսության ուղիով: Կարծում եմ, որ այս անվիճելի թեզը ոչ պակաս վերաբերվում է նաև Հայաստանին, որտեղ առանց բազային խնդիրներ լուծման բարեփոխումները, պարզապես կհանգչեն կեսճանապարհին, ինչպես խորհրդային ՙզապորոժեցը՚: Անգամ այն երկրների հեղինակավոր առաջնորդները, ըստ էության դիկտատորները, որոնք համաշխարհային գրականությնա մեջ ստացել են ՙտնտեսական վագրեր՚ անվանումը, սկսել են նրանից, որ արմատախիլ են արել կոռուպցիան, խստորեն ճնշել ստվերային տնտեսությունը, ստեղծելով առավելագույնս մրցունակ միջավայր, թեթևացնելով ՓՄՁ ոլորտի մատչելիությունը դեպի բանկային համակարգը, ստեղծելով տրանսպորտային, ֆինանսական և կորպորատիվ շուկա, դրանով իսկ լրջորեն բարձրացնելով գործարար ակտիվության ինդեքսը, և միայն դրանից հետո ձեռնամուխ լինելով լուրջ և խորը կառուցվածքային բարեփոխումներին: Կա երկու ճանապարհ` չիլիական և եվրոպական: Առաջինի մասին ֆորումում, բնական է, ոչ ոք չխոսեց, Պինոչետի և Լի Կուան Յու-ի ժամանակներն անցել են, և պատմությունը, ի ափսոսանք մեր բարձրաստիճան որոշ համաքաղաքացիների, ետ չի գալիս, հատկապես ինտենսիվ գլոբալացման և ուղժգնացող աշխարհառազմավարական բատալիաների պայմաններում:
Եվրոպական տնտեսական ֆորումը, որը տեղի ունեցավ Ստամբուլում, մեզ համար, մեղմ ասած, ոչ բարեկան երկրում, որը համառորեն փորձում է տեղ գտնել աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունների տասնյակում, բավականին հաջողված անցավ: Այսօր Ստամբուլը գերզարգացած քաղաք է, 15 մլն. և մշտապես աճող բնակչությամբ, տնտեսական եվրոպական կողմնորոշումով և ինովացիոն հսկայական ներուժով: ՙԹուրքական ավիաուղիները՚, ի տարբերություն իր պատմությունը դառնորեն ավարտած ՙԱրմավիայի՚, հանդիսանում են երկրի հպարտությունը: Հատկապես այս ընկերությանն է, որ թուրքական իշխանությունները, ցածր սակագների և ճիշտ դիրքավորելու շնորհիվ, մտադիր են դարձնել գլոբալ բրենդ, և հատկապես այս ընկերությունն է իր թևերի վրա կրում թուրքական տարածաշրջանային ու, ոչ միայն տնտեսական, տերության գաղափարը: Բայց սա արդեն այլ թեմա է: Պետք չէ այն բացել, քանի որ կարող են ճիշտ չհասկանալ:
Political analyst: only way to change situation in Armenia is extraordinary parliamentary elections
Armenian general rules out any provocations on Armenian-Turkish border as long as Russian flag hoisted there 
Crossroads of Peace project divorced from reality 
Armenia could hardly join EU of recent years - Boris Navasardyan
Armenian authorities` actions evidence of country`s movement to elimination of statehood - expert 
Tavush movement returns our national dignity, Vazgen Manukyan
Nikol Pashinyan does not attend Victory Parade in Moscow either
May One procession to take place in Yerevan 
Tehran: foreign troops` presence in South Caucasus does not contribute to establishment of security, stability
Lavrov: Unilateral concessions by Armenian authorities make Armenia`s borders undefined
Armenia`s premier meets with residents of Berkaber
Rally in name of Armenian statehood starts in Voskepar 
No return to historical Armenia idea! Pashinyan calls on
Stark and unpleasant as it might be to the Washington establishment, that the best guarantors of Armenian security are Russia and Iran - The American Conservative
Armenian authorities` policy could affect country`s regional, international prospects - Russian MP
Armenia needs teams work of all active people - expert
Moscow "testing" its relations with Yerevan
Pashinyan: External forces also provoked main force organizing ethnic cleansing in Karabakh
