Չորեքշաբթի, 17 Հուլիսի 2013

Արտաքին շուկաների կոնյունկտուրան, ըստ երևույթին, պատրաստվում է նոր անակնկալներ մատուցել մեր երկրի տնտեսությանը, որն այդպես էլ չհասցրեց ամրանալ վիճակագրական աճի վերջին մի քանի տարվա ընթացքում: Կենտրոնական բանկը, դատելով վերջինիս վերլուծական գնահատականներից, չի պատրաստվում անցում կատարել դրամավարկային քաղաքականության մեղմացման քաղաքականությանը՝ ինֆլյացիոն աճից խուսափելու նպատակով, իսկ Կառավարությունն ուղղակի խրվել է թղթային բարեփոխումների մեջ, որոնք անվերահսկելի, անկառավարելի ներքին գործընթացների պայմաններում ոչ մի կերպ գործուն բարերար ազդեցություն չեն ունենում տնտեսության ընդհանուր իրավիճակի վրա:

Ինչպես թե’ հինգ, թե’ տասը տարի առաջ, Հայաստանի տնտեսությունը մնում է թույլ դիվերսիֆիկացված, արտաքին քամիներին տեղի տվող և խորապես կախված երկու հիմնական գործոններից՝ մասնավոր տրանսֆերտներ ծավալներից, որոնց ներհոսքի 70% տոկոսը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին, և ոսկու, պղնձի և այլ մետաղների միջազգային գներից, որոնց արդյունահանումը երկար տարիներ կազմում է երկրի համախառն ներքին արդյունքի արտադրության առնվազն ամբողջ մեկ երրորդը: Մինչև 2008 ճգնաժամը հենց այս երկու բավականին լավ աշխատող գործոնները ՙյոթմղոնանի՚ քայլերով առաջընթացի պատրանք էին ստեղծում՝ հանդիսանալով ոչ թե շարժիչներ, որպես այդպիսին, այլ ընդամենը, պատկերավոր ասած, հայաստանյան տնտեսության՝ ամբողջությամբ հոտած կառուցվածքի նուրբ առագաստներ: Ճգնաժամային փոթորիկը պատռեց առագաստները՝ մի քանի ահռելի ճեղքվածք ապահովելով կորպուսում, և միայն Ռուսաստանից ու միջազգային ֆինանսական կազմնակերպություններից վարկ վերցված մի քանի հարյուր միլիոն դոլարի չափով ՙաբորդաժը՚ թույլ տվեց խուսափել լիակատար կոլապսից և, որպես հետևանք, անկանխատեսելի սոցիալական ցնցումներից:

Համաշխարհային պահանջարկի աստիճանական վերականգնման հետ միասին, ինչը կայունացրեց իրավիճակը, առաջին հերթին՝ ԲՐԻԿՍ զարգացող երկրների շրջանում, Հայաստանի տնտեսությունը փոքր-ինչ բարելավեց իր դրությունն աննախադեպ անկումից հետո, սակայն մինչ օրս այդպես էլ չկարողացավ դուրս գալ, այսպես կոչված, մրրկայնության վիճակից՝ հստակ արտահայտված գործարար ակտիվության մակարդակի նվազման, ոչ մենաշնորհային ոլորտներում շահույթների անկման, իրական գործազրկության աճի, սոցիալական անտարբերության և ահագնացող միգրացիոն գործընթացների տեսքով: Որպես հետևանք՝ երկրի հիմնական դոնորների՝ ԱՄՀ-ի և ՀԲ-ի կանխատեսումները ևս բավականին անմխիթարական են մնում, և ի տարբերություն պաշտոնական մեկնակերպի՝ հիմնված աճի վրա, հենվում են զգալի նվազողական միտումի վրա՝ մինչև 4,2% ընթացիկ տարեվերջի համար: 2014 թ. միջազգային փորձագետները կանխատեսում են Հայաստանի տնտեսության աճի տեմպերի նոր անկում՝ մինչև 4%: Նման անմխիթարական գնահատականների պատճառը ոչ միայն ներքին համակարգային ռիսկերն են և թույլ կողմերը, այլ առաջին հերթին՝մեզ համար ՙտրանսֆերտային՚ Ռուսաստանում աճի առնչությամբ թույլ կանխատեսումները և աշխարհի երկրորդ տնտեսության՝ Չինաստանի, ինչպես նաև Հնդկաստանի և ՙասիական այլ մոնստրերի՚ կողմից էներգակիրների և մետաղների պահանջարկի անկման հետ կապված վիթխարի ռիսկերը: Եվ, ցավոք, վերջին ժամանակներս այդ ռիսկերն ավելի արտահայտիչ են դառնում. Սկսվել է ոսկու և լեռնահանքային հումքի գների կտրուկ անկում, որոնք հայաստանյան թույլ տնտեսության արտահանության կարևոր ճյուղերն են: 

Պետք է նշել, որ զարգացող բոլոր շուկաները, որոնց շարքին, ոչ մեծ վերապահումներով, կարելի է դասել նաև Հայաստանին, խիստ կախվածություն ունեն արտաքին պահանջարկից՝ լինի դա հումքի կամ արդյունաբերական արտադրանքի պահանջարկ: Համախառն պահանջարկի անկմանը զուգընթաց` դանդաղում են նաև աճի տեմպերը: Օրինակ՝ Թուրքիայում ՀՆԱ-ի աճի տեմպերը նվազել են 2010 թ. 9,2% -ից մինչև 2012 թ. 2,5% -ը, Ռուսաստանում՝ 2011-2012 թթ. 4,3-ից մինչև 3,4% , իսկ 2013 թ. անկումը կշարունակի և ՙկարող՚ է հասնել 2,5%-ի: Սակայն, առավել վտանգավոր է չինական տնտեսության դանդաղումը, որն ազդում է բոլոր այլ զարգացող երկրների վրա, քանի որ նվազեցնում է հումքի պահանջարկը, որը վերջիններիս արտահանման հիմնական ճյուղն է: Արդեն այսօր, չնայած այն բանին, որ նույն Չինաստանում կապիտալ ներդրումների հիմնական մասը կապված է ներքին ներդրումների հետ, այստեղ ևս արձանագրվում է օտարերկրյա ներդրումների զգալի անկում, ինչը կապված է չինական տնտեսության հեռանկարների գնահատումների անկման հետ: Նման իրավիճակն օտար չէ զարգացող այլ երկրներին: Հայաստանում ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների ծավալների անկումն արդեն անցած տարի կազմել է շուրջ 40%: ՙՊակասորդի՚ մի մասը կարելի է վերագրել ընտրական գործընթացներին, սակայն հիմնական պատճառն առավելապես կապված է համաշխարհային տրենդի հետ:

Այդ տրենդին դիմակայել փորձում են բոլոր երկրները, առաջին հերթին՝ օտարերկրյա ներդրումների խթանման, դրամավարկային մեղմ քաղաքականության և, իհարկե, արժութային հասույթ, աշխատատեղեր և բյուջե կայուն հարկային հոսքեր ապահովող հիմնական արտահանման արտադրություններին աջակցման միջոցով: Բոլոր երեք բաղադրիչները շատ կարևոր են և փոխկապակցված՝ երկրում կայուն մակրոտնտեսական և սոցիալական իրավիճակի ապահովման տեսակետից: Այսօր, ցավոք, ոչ ոք ի վիճակի չէ կանխատեսել ՙհատակը՚, մինչև ուր կարող են հասնել պղնձի, ալյումինի, նիկելի և, հատկապես, ոսկու գները: Դրանց աստիճանական անկումն ստեղծում է խուճապային տրամադրություններ, զգալի գերավելցուկ ԱՄՆ և Եվրոպայի խոշորագույն պահեստներում, նկատելի են մատակարարումների հետ կապված որոշակի խափանումներ:

Մետաղների առաջարկն սկսել է գերազանցել պահանաջարկը, և առջևում նշմարվում է գերարտադրության նոր ճգնաժամ՝ պայմաններում, երբ Եվրոպան ոչ մի կերպ չի կարողանում կարգավորել իր պարտքային խնդիրները, իսկ ԲՐԻԿՍ երկրները, ըստ երևույթին, արդեն ի վիճակի չեն մշտապես գտնվել հետճգնաժամային ալեցայտքի վիճակում: Մետալուրգիայի ոլորտում չինացի թոփ-մենեջերներից մեկի խոսքով, կատոդային պղնձի սպառումը, հավանաբար, 2013 թ. Չինաստանում կաճի բավականին թույլ տեմպերով, ինչպես սպասվում է, երրորդ տարին շարունակ դրա անկումից հետո: Արդյունաբերական մետաղների պահանջարկը, ինչպես՝ պղինձը, թուլացել է ընթացիկ տարում՝ չինական տնտեսական աճի դանդաղման և Եվրոպայում՝ Չինաստանի արտահանման առաջատար շուկայում, արդյունաբերական ակտիվության անկման հետևանքով:

Սակայն, ամենաանկախատեսելի է դառնում, թերևս, ոսկու շուկան, որը մշտապես զարմացրել է վերլուծաբաններին այն բանով, որ անընդհատ մեկ ռեկորդային նշագծից շարժվել է դեպի մյուսը: Եվ հիմա, երբ գները նվազում են, ոսկի արդյունահանողները գիտակցում են դրա արտադրության ինքնարժեքի նվազեցման անհրաժեշտությունը: Բայց հասնել դրան, առանց լրացուցիչ ներարկումների, անհնար է: Եվ եթե խոշոր ընկերությունները, որոնք ներդրումներ են կատարում տեխնոլոգիաներում և թեկուզ ինչ-որ անվտանգության բարձիկ ունեն, կարող են դիմանալ՝ առանց աշխատատեղերի զգալի կրճատման, երիտասարդ ընկերությունները կարող են լուրջ խնդիրների բախվել՝ ընդհուպ իրենց գործունեության ժամանակավոր դադարեցումը: Ներդրողներն ավելի ուշադիր են հետևում ոսկու արտադրության արժեքին, քանի որ, ինչպես հաղորդել է Thomson Reuters GFMS խորհրդատվական ընկերության գիտական հետազոտությունների գծով տնօրեն Ուիլյամ Թանկարդը, մեկ տրոյական ունցիայի դիմաց ոսկու 1200 դոլար գնի պայմաններում ոսկու արդյունահանման արդյունաբերության մոտ կեսն սկսում է վնասներ կրել: ՙՉեմ կարծում, թե ոսկու արդյունահանման արդյունաբերության ձեռնարկությունների մեծ մասը հանկարծ հայտարարի իր փակման մասին՚,- հայտարարել է Թանկարդը.- այդ գործընթացը տեղի կունենա աստիճանաբար՚:

Իսկ ի՞նչը կկանգնեցնի դեղին մետաղի գների անկումը: Այն բանից հետո, երբ Բեռնանկեն հայտարարեց ՙքանակական մեղմացման՚ միջոցների դադարեցման մասին, թրեյդերները և վերլուծաբաններն ավելի հաճախ սկսեցին հետաքրքրվել շուկայական այլ սեգմենտներով, որոնց տարիներ շարունակ ուշադրություն չէին դարձնում, քանի որ ներդրումային հոսքերը ուղղված էին ոսկու շուկային: Ինչպես ռուսական Պրայմ գործակալությանը հաղորդել է ռուսական Auriant ընկերության գլխավոր տնօրեն Դենիս Ալեքսանդրովը, ՙ2003 թ. ոսկու գինը 300-350 դոլար/ունցիա էր, արտադրության ինքնարժեքը՝ 150 դոլար/ունցիա: Այժմ ոսկու գինը 1400 դոլար/ունցիա է, ինքնարժեքը 600 դոլարից բարձր: Կարծում եմ՝ դժվար կացության մեջ հայտնվելու ռիսկ կա, երբ ոսկու գինն անկում է ապրում, իսկ ինքնարժեք չկա, և ինչ-որ տեղ նույնիսկ աճում է: Բայց դա ժամանակավոր ժամանակաշրջան է, կարևորը դրան դիմանալն է, քանի որ վաղ թե ուշ կամ գինը կբարձրանա, կա ինքնարժեքը կիջնի: Հուսով եմ, որ նման իրավիճակ չի լինի, բայց ամեն դեպքում դրան պետք է պատրաստ լինել՚: Որոշ վերլուծաբաններ կանխատեսում են ոսկու գնի՝ մինչև ունցիայի դիմաց 800 դոլար անկում: 

Այսպիսով՝ հայաստանյան տնտեսության նույնիսկ նման համեմատաբար ամուր ճյուղի գոյատևման խնդիրը հատկապես ակտուալ է դառնում: Սակայն, վտանգ կա, որ հանուն նախատեսված մակրոցուցանիշների պահպանման խնդիրների՝ այն ևս կարող զոհաբերվել: Որպես դրա վառ օրինակ՝ կարելի է հիշել մի ժամանակ գերակա ոլորտներից մեկը հայտարարված երեսակման արտադրությունը: 2000-ական թթ. կեսին այդ ոլորտի գերակայության մասին լիովին մոռացան, և ոչ միայն պարզապես մոռացան, այլ ամենակոպիտ կերպով կորստի տվեցին մակրոտնտեսական կայունությանը և լողացող արժութային փոխարժեքին: Ձեռնարկությունները, որոնց ստեղծման ու արդիականացման գործում լուրջ ներդրումներ արվեցին արտերկրից, արդյունքում հայտնվեցին կրկնակի ճնշման տակ՝ արժութային և հարկային: Որպես հետևանք՝ դրանց մեծ մասը փակվեց, և այսօր այդ ոլորտը երկրում արդեն գոյություն չունի, իսկ հազարավոր մասնագետներ ցրվել են աշխարհով մեկ: Կան հարկային դատավեճեր, որոնք ձգձվում են արդեն երկար տարիներ, ինչպես տեղի ունեցավ երեսակման առաջատար ՙՇողակն՚ գործարանի հետ: Հայաստանում ավանդույթ է դարձել, կտրել ձեռքը, որը քեզ կերակրում է: Եվ բացառված չէ, որ դա մտածված քաղաքականություն է դրսից, ուժերի քաղաքականություն, որոնց համար երկրի ցանկացած տնտեսական հզորացում մեծ գլխացավանք է:

Հայաստանի լեռնահանքային ճյուղը, չնայած իր էկոլոգիական ծախքերին, անկասկած, մեր երկրի տնտեսական առավելությունն է, ինչն ունի զգալի մուլտիպլիկացիոն սոցիալական էֆեկտ: Այսօր պետության դերն է՝ պահպանել և զերծ պահել այն արտաքին հզոր բացասական գործոններից, և թույլ չտալ երեսակման ճյուղի տխրահռչակ ճակատագրի կրկնությունը՝ի հաճույս այսրոպեական շահերի, և կարևոր չէ՝ պետական, թե՞ մասնավոր: Չէ որ անբարենպաստ կոնյունկտուրայի ցիկլը կարող է բավականին երկար լինել և մի քանի տարի տևել: