Չորեքշաբթի, 28 Օգոստոսի 2013

Որքան քիչ ժամանակ է մնում նոյեմբերին Վիլնյուսում Հայաստանի կողմից ԵՄ հետ ազատ առևտրի ¥DCFTA ¤ և Ասոցացման համաձայնագրերի նախաստորագրումից, այնքան աճում է ստորագրմանը նախապատրաստվող փաստաթղթի շուրջ լարվածությունը: Ստորագրմանը նախապատրաստվող 1500 էջանոց այդ փաստաթղթի բովանդակությունն այդպես էլ, չբացահայտված պատճառներով, չի հրապարակվում: Հետևաբար, վերլուծելով հայկական, ռուսական, իսկ մասնակիորեն նաև եվրոպական, փորձագետների միջև ընթացող վիճաբանությունները, ստիպված ես լինում ետ մղվել ոչ թե համաձայնագրի կոնկրետ կետերից, այլ դրա աշխարհաքաղաքական ընդհանուր համատեքստից: Ընդ որում, ստիպված ես լինում ընդունել, որ այդ մեթոդաբանությունը մի շարք օբյեկտիվ պատճառներով ավելի արդյուանվետ և բեղմնավոր գտնվեց, քան` ՙincognita՚ գրիֆի ներքո թաքնված DCFTA և Ասոցացման համաձայնագրերի հնարավոր վերլուծությունը:

Հայաստանի և ԵՄ միջև բանակցությունների սկզբից ի վեր այդ փաստաթղթերի շուրջ բանակցային գործընթացի ֆոնն աճեց իրականությանը հակասող բազմաթիվ առասպելներով: Դրանցից ամենագլխավորը հայաստանյան իշխանությունների և քաղաքագետների կողմից հնարած որոշակի առասպելն էր, որի համաձայն, ԵՄ հետ համաձայնագրերի նախաստորագրումը ոչ մի կերպ չի հակասում Ռուսաստանի հետ հարաբերություններին: Իսկ իրականւոթյունը, հաշվի առնելով վերջին իրադարձությունները, խոսում է ճիշտ հակառակի մասին: Առաջին հերթին խոսքը գնում է Երևանի վրա ուժգնացող ճնշումների մասին, որտեղ Ռուսաստանը, իսկ մասնակիորեն նաև Եվրոպան, կիրառում են առաջին հայացքից երկրորդական թվացող գործոններ: Առայժմ ճնշումներն իրականացվում են անվերջ դիսկուսիաների միջոցով, որոնց մասին արդեն նշվեց: Այդ բանավեճերի մասնակիցների կողմից, որոնք ընթանում են ինչպես Երևանի ու Մոսկվայի, այնպես էլ հենց Երևանում` ռուսամետ և արևմտամետ փորձագետների միջև, բերվում են ամեն տեսակի, բացառությամբ իրականությանը համապատասխանող արգումենտներ: Իրավիճակը պարզելու համար առաջարկում ենք մի քանի տարբերակ, կապված Եվրոպայի և Եվրատլանտան միության, ինչպես նաև Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի շուրջ իրականացվող խաղերի մոտիվացման հետ:

Ստացվում է, որ Հայաստանի ասոցացված անդամության շուրջ իրարանցումն ընդգրկում է ավելի գլոբալ աշխարհաքաղաքական տարածքներ, քան ՙԱրևելյան գործընկերությանն՚ ընդգրկված 6 երկրների տարածքներն են: ՙՍառը պատերազմի՚ ավարտից հետո Եվրատլանտյան համագործակցությունը, կտրուկ փոխոխվող իրավիճակում, ձեռնամուխ եղավ նոր ՙանվտանգության գոտու՚ ստեղծմանը, ենթադրելով նաև մերձակա երկրների ինտեգրումը: Հատկանշանական է, որ ի տարբերություն շրջանառվող առասպելների, որոնց համաձայն, այդ ինտեգրման հիմքում ընկած է էկոնոմիկան, ինչպես նաև կոմունիկացիաները և նավթատարները, իրականում, դրա հիմքում ընկած է եվրոպական անվտանգությունը, ինչում, անկասկած, շահագրգռված է ԱՄՆ: Այս տրամաբանության շրջանակներում ՙԱրևելյան գործընկերության՚ երկրների հետ ԵՄ Ասոցացումը, կասկած չի հարուցում, որ հանդիսանում է ԱՊՀ 6 երկրների, այդ թվում նաև Հայաստանի, վրա արևմտյան քաղաքականության ազդեցության քաղաքական փաստաթուղթ: Մասնավորապես, Հարավային Կովկասի առնվազն 2 երկրների հետ այսօր ձևավորվում է ԵՄ և ՆԱՏՕ-ի քաղաքականության նոր ձևաչափ: Եվ այդ ձևաչափը, գոնե տվյալ պատմական փուլում, պարտադիր չի համարում Հայաստանի և Վրաստանի անդամակցությունն այդ կառույցներին: Ստացվում է, որ հատկապես այստեղ է Բրյուսելի ու Վաշինգտոնի գլխավոր մոտիվացիան` գործընկերության անհատական Ծրագրում, և այսօր այդ ծրագիրը, պարզապես, ամրապնդվում է տնտեսական նոր ձևաչափով` Ասոցացման և DCFTA համաձայնագրերի տեսքով:

Հասկանալի է, որ իրերի նման դասավորությունը Ռուսաստանին չի կարող գոհացնել: Ընդ որում, ոչ միայն տխրահռչակ և միանգամայն բնական ու իրեն արդարացված կայսերական հավակնությունների, այլ նաև սեփական անվտանգության առումով: Միայն պայթյունավտանգ Հյուսիսային Կովկասի առկայությունը, որն ուժգնորեն բորբոքվում է Վաշինգոտնի, Թուրքիայի և Քաթարի ու Սաուդյան Արաբիայի վահաբիստների կողմից, շատ բանի մասին է խոսում: Եվ այդ տարածաշրջանին հարևան Վրաստանն ու Հայաստանն, ընդգրկվելով անվտանգության արևմտյան համակարգին, ավելի կուժգնացնեն Մոսկվայի մտավախությունները: ՙԵվրոպական գործընկերոթյան՚ գաղափարը ԵՄ կողմից առաջարկվել է Ռուսաստանի ՙհին ընկերոջ՚` Լեհաստանի միջոցով, Ռուսաստանի կողմից ետխորհրդային տարածքների նկատմամբ ինտեգրացիոն հավակնությունների ամենաթեժ փուլում: Հաշվի առնելով, որ Ուկրաինան վաղուց մղվում է դեպի Եվրոպա, և որին Ռուսաստանն արդեն չի կարողանում պահել նույնիսկ գազային շանտաժով, այդ գաղափարն, անկասկած, հաջող ավարտվելու շանսեր ունի: Այս համատեքստում, Մաքսային միություն ստեղծելու Ռուսաստանի ծրագիրը, որը հեռանկարում կվերածվի Եվրասիական միության, հանդիսանում է Եվրատլանտյան համագործակցության կողմից սեփական արեալն ընդլայնելու քաղաքականությանը դիմակայելու բնական փորձ: Տարբերությունը միայն նրանում է, որ եթե ելցինյան Ռուսաստանի ժամանակ այդ ընդլայնումը տեղի էր ունենում կոպիտ ձևով, նախկին Վարշավյան պայմանագրի երկրներին ՆԱՏՕ-ի անդամ դարձնելն արագացնելով, ապա այսօր դա արվում է ՙsoft power՚ շրջանակներում, ՙտնտեսական՚ ինտեգրացիոն նախագծերի միջոցով:

Պետք է ընդունել, որ եվրաինտեգրումը, ինչպես նաև եվրասիական ինտեգրումը, Հայաստանին կարող են որոշակի տնտեսական դիվիդենտներ բերել: Այս առումով DCFTA ստորագրումը, ինչպես նաև ԵՄ կողմից 3-4 մլրդ.եվրոյի օգնության խոստումները, իրոք, Հայաստանի համար գրավիչ են: Երևանի դիրքորոշումը հիմնականում հենվում է այն բանի վրա, որ ԵՄ հետ ասոցացվելով Հայաստանը կընթանա դեպի տնտեսական բարգավաճում: Սակայն, ոչ մի հաշվարկ չկա, թե ինչպես կազդի DCFTA-ն Հայաստանի շուկայի և ներդրումային ուղղություն ունեցող տնտեսության վրա, հատկապես եվրոպական զարգացած և մրցունակ շուկա դուրս գալուց հետո: Իսկ արդյունաբերության և գյուղատնտեսության ոլորտներում Եվրոպայի հետ մրցակցելու մասին խոսելն անիմաստ է: Հետևաբար, տպավորություն է ստեղծվում, որ ոչ մի ասոցիացիա, և ոչ էլ DCFTA, գործնականում ի վիճակի չեն տնտեսական աճ ապահովել տնտեսության իրական հատված չունեցող Հայաստանին: Պատասխան չունի նաև մյուս հարցը` արդյո՞ք Հայաստանին ձեռնտու կլինի Մաքսային միությունը: Պարզ է, որ այս հարցերի պատասխանները չունի նաև կառավարությունը, ինչպես նաև երկրի քաղաքական ղեկավարությունը: Պատգամավորների հետ անգամ off records ռեժիմով շփումները ցույց են տալիս, որ խորհրդարանական մեծամասնությունը, հաստատ, չի տիրապետում թեմային, ոչինչ չգիտի և ոչինչ չի էլ կարող հասկանալ: Այս առումով կարելի է համաձայնվել այն փորձագետների հետ, որոնց մոտ տպավորություն է ստեղծվում, որ Հայաստանը կամ ակտիվ երկխոսությոն չունի Ռուսաստանի հետ, կամ այն առկա է ամենաբարձր մակարդակով, երբ մի ամբողջ ժողովրդի ճակատագիրը որոշում է մեկ մարդ, որի վրա ավելի հեշտ է ճնշելը: Ընդ որում, նրանք գտնում են, որ, ցանկացած պարագայում, թե մեկը, և թե մյուսն անընդունելի են, քանի որ նման պայմաններում արտաքին խաղացողները չգիտեն, թե ինչ սպասեն այդպիսի Հայաստանից, և ինչպիսի անակնկալներ կարող է մատուցել Հայաստանի իշխանությունը: Ինչը կոմպլիմենտար հակվածություն ունեցող հայաստանյան իշխանությունների նկատմամբ առաջացնում է տոտալ անվստահության:

Ի դեպ, նման անվստահություն և անհանգստություն գոյություն ունի նաև Երևանում, ընդ որում, ինչպես Արևմուտքի, այնպես էլ Ռուսաստանի հանդեպ: Հատկապես այս հանգամանքն է, առաջին հերթին, ստիպում հանրապետության իշխանություններին հակակշիռներ փնտրել Մոսկվայի և Բրյուսելի միջև:  Օրերս այս անվստահությունն ու անհանգստությունն առաջին անգամ բացեիբաց արտահայտվեց ԱԳՆ փոխնախարար Շավարշ Կարապետյանի կողմից: Դիվանագետը, մեկնաբաբելով Մոսկվայի հայտարարությունն այն մասին, որ Ադրբեջանին զենք վաճառելն ընդամենը բիզնես է և ցանկացած երկրի իրավունքը, հիշեցրեց, որ ՙԵվրամիության հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումը նույնպես հանդիսանում է զուտ բիզնես, այն դեպքում, երբ զենքի վաճառքը միշտ էլ ունենում է քաղաքական ենթատեքստ՚: Քոչարյանի պատասխաններում ևս մեկ նշանակալից հայտարարություն հնչեց, պատասխանելով  հարցին, թե ձգտո՞ւմ է արդյոք Հայաստանը դառնալ ԵՄ անդամ: ՙԱյլ բան է, երբ մենք խոսում ենք Ասոցացման համաձայնագրի կամ DCFTA մասին: Այդ դեպքում դու չես կորցնում քո անկախությունը, կարող ես որոշումներ ընդունել սեփական մաքսային քաղաքականության վերաբերյալ: Բայց դու կորցնում ես քո որոշակի անկախությունն այդ հարցերը լուծելիս, երբ դառնում ես մաքսային ընդհանուր համակարգի անդամ՚,-ընդգծել է փոխնախարարը: 

Ի դեպ, անվտանգության հարցերում իշխանությունը վստահում է հատկապես ռուսներին, քանի որ Երևանում, Մոսկվայում, և առաջին հերթին Բրյուսելում, շատ լավ են հասկանում, որ Հայաստանի և Արցախի անվտանգության ապահովումը Եվրոպան ոչ միայն չի ցանկանում, այլ նաև չի կարող` ելնելով մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներից: Այսօր այդ դերը կատարում է Մոսկվան, 102-րդ ռազմական բազայի միջոցով: Հետևաբար, հարվածի տակ դնել հայկական իրական Արցախի առկայությունը, ինչպես նաև լավ կամ վատ, բայց գոնե անկախ հայկական պետության առկայությունը, հանուն Հայաստանի եվրաինտեգրման խաբուսիկ հեռանկարի, հաստատ, կլիներ ոչ ճիշտ և իրականությունը չարտացոլող որոշում: Ինչքան էլ պարադոքսալ չհնչի, հատկապես ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման բացակայությունը, 1994 թվականից ստատուս-քվոյի պահպանումը հանդիսանում է Երևանի հիմնական խաղաքարտն արտաքին խաղացողների հետ հարաբերություններում: Նման պայմաններում Ղարաբաղի կորուստը Հայաստանի դերը տարածաշրջանային քաղաքականության մեջ կհավասարեցներ զերոյի, հայկական դեռ մինչև վերջ չկայացած պետականությունը դնելով վերացման սպառնալիքի առջև:
Ռուսաստանը, ի տարբերություն ՆԱՏՕ-ի, անկասկած, ի վիճակի չէ տվյալ փուլում ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը: Հարցը միայն նրանում է, որ Մոսկվան այլևս ի վիճակի չէ միայնակ կատարել Հայաստանի ապահովության երաշխավորի ֆունկցիաները: Եվ հարցն այստեղ Ադրբեջանին վաճառված զենքը չէ: Վտանգը նոր ֆորմացիայի ռուսաստանյան էլիտայի առանձին ներկայացուցիչների մորթապաշտ հետաքրքրությունները երկրի պետական շահերին գերադասելու մեջ է: Այստեղ, այլ ոչ թե Ռուսաստանի կայսերական հավակնությունների մեջ է թաքնված հիմնական վտանգը Հայաստանի համար: Վերը գրվածից ելնելով, Հայաստանում իշխող վերնախավը  Արևմուտքի և Հյուսիսի միջև արտաքին քաղաքական ուղղության ընտրության հարցում պետք է գործի ծայր աստիճան զգույշ: Այսօր Երևանը պետք մտածի ոչ թե DCFTA կամ որևէ այլ ինտեգրացիոն փաստաթղթի բովանդակության, այլ այն մասին, թե ստեղծվող աշխարհաքաղաքական կոմբինացիաներում ինչպես դառնալ գործընկեր, դուրս գալով ՙհումք՚ լինելու կարգավիճակից: Աշխարհում կան բազմաթիվ օրինակներ, թե ինչպես ոչ մեծ պետությունը կարողացել է դառնալ գործընկեր, առաջին հերթին դա Իսրայելի օրինակն է: Հետևաբար, այդ ճանապարհին Հայաստանը պետք է մասնակցի տարբեր տեսակի ռազմավարությունների, աշխատի գործընկեր դառնալու ուղղությամբ, քանի որ, վերը նշվածի լույսի ներքո, որպես հումք մնալը ծայրաստիճան վտանգավոր է: