Ռուբեն Շուգարյան. Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումը Responsibility to Protect և Remedial recognition հարթություն տեղափոխելու ժամանակն է

Արմինֆո. Նախկին փոխարտգործնախարար, ԱՄՆ-ում Հայաստանի նախկին դեսպան, Թաֆթս համալսարանի Ֆլետչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոցի պրոֆեսոր Ռուբեն Շուգարյանն ԱրմԻնֆո-ին հարցազրույցում ներկայացնում է ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ հայկական քաղաքականության վեկտորի իր տարբերակը՝ պայմանավորված Ադրբեջանի ապրիլյան ագրեսիայով, խոսում միջազգային իրավունքում վերջին փոփոխությունների մասին, հիմնավորում գլոբալ, աշխարհաքաղաքական միտումներին Հայաստանի արտաքին քաղաքականության, ազգային անվտանգության դոկտրինի ադապտացման անհրաժեշտությունը:

Որպես երկար ժամանակ ՀՀ ԱԳՆ-ում աշխատած մարդ՝ նշեք ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման շուրջ փոխզիջման ճանապարհին հակամարտության կողմերի հնարավոր զիջումների իրական սահմանը:

Կարծում եմ՝ ղարաբաղյան հակամարտության կագավորման հարցը որոշակի էվոլյուցիա է անցել, քանի որ 90-ականների սկզբին Հայաստանի հիմնական ձեռքբերումը դարձավ միջնորդության միջազգայնացումը դրա կարգավորման գործընթացում: Եվ, ի տարբերություն Վրաստանի, «որն իր տարածքում ունի երկուսուկես հակամարտություն», Երևանին հաջողվել է ղարաբաղյան հարցը դնել ԵԱՀԿ շրջանակում, ինչն այս բոլոր տարիներին, անշուշտ, նաև ուղեկցվել է անհաջողություններով և հիասթափություններով: Սակայն, ըստ էության, այն ժամանակ մեզ հաջողվեց ոչ թե  պարզապես ստեղծել բանակցային ձևաչափ, այլ ինստիտուցիոնալիզացնել ողջ բանակցային փորձը՝ դրան հաղորդելով հաշվեկշռվածություն ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի երեք մշտական անդամների ներկայության միջոցով` ի դեմս ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի:  Հաշվեկշռվածություն, որը պահպանվում է առ այսօր: Ասեմ ավելին, այսօր Ղարաբաղի հարցը միակ հարթակն է, որում ԱՄՆ և Ռուսաստանն առայժմ ինչ-որ կերպ համագործակցում  են: Մենք պետք է հասկանանք, որ մեծ երկրների միջև չափազանց բարդ հարաբերությունների առկայության դեպքում նրանք միշտ  կարիք ունեն մեկ-երկու հարցերի որոնման, որոնց շուրջ համագործակցում են: Հետագայում դա նրանց թույլ է  տալիս հասնել ավելի գլոբալ հարցերի  քննարկման քիչ թե շատ դյուրամարս մակարդակի: Ուստի ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի համար ղարաբաղյան հարցը , ի թիվս այլ հարցերի, նաև առիթ է ապագա ձևաչափերի ստեղծման համար: Հայ դիվանագիտությունը միշտ փորձել է գտնել ինչ-որ փոխզիջում ԱՄՆ-Ռուսաստան հարաբերություններում` Ղարաբաղյան հարցը Վաշինգտոնի և Մոսկվայի միջև փորձաքարի վերածումից խուսափելու նպատակով: Ընդ որում, դա միշտ չի ստացվել: Իսկ ԵՄ ներկայացնող Ֆրանսիան երկիր է, որը ցանկացած իրադրությունում միշտ ներկայացնում է ինքն իրեն:

Ձեր կարծիքով, արդյո՞ք Ադրբեջանի նախաձեռնած «ապրիլյան պատերազմն» ավելի շոշափելի, քան 800 հա չեզոք տարածքի գրավումը, փոփոխություններ և, գլխավորը, հեռանկարներ է մտցրել բանակցային գործընթացում:

Ապրիլյան պատերազմից հետո ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացն էական տրանսֆորմացիաներ ապրեց: Եթե մինչև ապրիլ ամեն ինչ տեղի էր ունենում ինչ-որ սկզբունքների շրջանակներում, օրինակ՝ «մադրիդյան», ապրիլին Ադրբեջանը վերջնականապես հատեց խիստ վտանգավոր գիծը:

Դրանից անմիջապես հետո Հայաստանում ամենաբարձր մակարդակով սկսեցին խոսել Արցախը ճանաչելու հնարավորության մասին: Կարծում եմ՝ ճանաչման հարցը բավական բարդ է՝ հաշվի առնելով մեր մասնակցությունը բանակցային գործընթացին, որի վերջնանպատակն այդ թվում Արցախի կարգավիճակի որոշումն է: Իսկ Ադրբեջանը պարբերաբար փորձում է ղարաբաղյան հակամարտությունը ներկայացնել որպես կրոնական և տեղափոխել այն ԵԱՀԿ ձևաչափից ՄԱԿ-ի ձևաչափ: Եվ հատկապես ապրիլյան պատերազմի ընթացքում, կրկնօրինակելով ԻԼԻՊ գործողությունները, Բաքուն փորձեց օգտագործել կրոնական, իսլամական համերաշխության գործոնը:Կարող եմ բազմաթիվ զուգահեռներ նշել այսօրվա Ադրբեջանի և ԻԼԻՊ միջև, օրինակ՝  Արցախի քաղաքացիական բնակչության հետ ադրբեջանցի զինվորականների նպատակաուղղված դաժան վերաբերմունքը:

Դա արվել է նպատակաուղղվա՞ծ ու ի՞նչ վերջնանպատակով:

Միանշանակ նպատակաուղղված՝ ահաբեկելու, այլ երկրների որոշակի ազդանշան ուղարկելու և այլ նպատակներով: Եվ այսօր բանակցություններում Հայաստանի կողմից ոչ թե հակամարտության փաստերը պետք է ներկայացվեն, այլ՝ դրա փոփոխված էությունը, որն արտահայտվում է Ադրբեջանի կողմից ապրիլին բարոյականության և էթիկայի հնարավոր բոլոր սահմաններն անցնելով:

Responsibility to Protect կամ պաշտպանելու պարտականություն նոր միջազգային իրավունքը կոնսենսուսային որոշում է, որը ներկայացվել էՔոֆի Անանի կողմից և հետագայում զարգացվել ՄՃԽ նախագահ Գարեթ Էվանսի կողմից: Այս բառակապակցության հետ միասին քաղաքական բառապաշարում սկսել է հաճախ օգտագործվել ևս մեկ հասկացություն՝ Remedial recognition, որի իմաստը տվյալ դեպքում նշանակում է ճանաչում, ինքնիշխանություն, անջատում՝ հանուն փրկության: Եվ այսօր Ղարաբաղի հարցը պետք է դիտարկվի՝ ոչ տարածքային ամբողջականության և ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի հասկացությունների շրջանակներում: Ադրբեջանի ապրիլյան ագրեսիայից հետո ղարաբաղցիների համար դա ֆիզիկական գոյատևման և փրկության հարց է:

Կոսովոն, ի դեպ, ճանաչվեց հանուն փրկության, քանի որ միջազգային հանրությունը սերբերի կողմից «Կոսովոյի ազատագրման բանակի» ջախջախումից հետո այլ ելքի բացակայության եզրահանգման եկավ: Դա տեղի չունեցավ Ղարաբաղում՝ Ադրբեջանի նկատմամբ ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի հաղթանակի լույսի ներքո: Ագրեսոր Ադրբեջանի նկատմամբ պաշտպանվող ղարաբաղցիների հաղթանակն էլ պարադոքսալ իրավիճակի հանգեցրեց, որը մինչ օրս արտահայտվում է ստատուս-քվոյի պահպանմամբ: 

Այլ կերպ ասած՝ ագրեսորը և զոհը փոխվե՞լ են տեղերով՝ հատկապես «միլիոն փախստականների և 20% օկուպացված տարածքների» մասին Բաքվի աղաղակումների լույսի ներքո:

Անշուշտ: Եվ  հարձակման ապրիլյան մասշտաբը ու Բաքվի  բացահայտ սպառնալիքները, որոնք կանխվեցին բացառապես 1988 թ. ի վեր հայ ժողովրդի աննախադեպ համախմբման շնորհիվ, թույլ են տալիս Երևանին կրկին ամեն բան իրենց տեղը դնել: Կարգավորման գործընթացը պետք է թողնել ԵԱՀԿ շրջանակներում, բայց անհրաժեշտ է նոր շեշտադրումներ անել՝ Remedial recognition միջազգային հասկացությանը համապատասխան: Կարծում եմ, որ այսօր Ղարաբաղի հարցում Հայաստանի արտաքին քաղաքականությանը հումանիտար ասպեկտ հաղորդելու ճիշտ ժամանակն է:  

Արդյո՞ք Remedial recognition-ի հաջող կյանքի կոչման նպատակով Հայաստանը պետք է առաջինը պաշտոնապես ճանաչի Արցախը:

Չբացառելով որոշակի հանգամանքներում Հայաստանի կողմից Արցախի ճանաչումը՝ կարծում եմ, որ այդ ճանաչումը չպետք է քաղաքական տարբեր ուժերի հայրենասիրական հույզերի արդյունք լինի: Պատրաստվել ճանաչման, անշուշտ, պետք է, և անհրաժեշտ է միաժամանակ ձեռքի տակ ունենալ ողջ անհրաժեշտ իրավաբանական փաթեթը: Եվ դրան պետք է պատրաստվենք ոչ միայն ինքներս, անհրաժեշտ է դրան նախապատրաստել որոշակի երկրների:

Նշեք Արցախի ճանաչման տեսակետից մի քանի առավել հեռանկարային երկրների:

Նման ճանաչման նախադրյալներ և հիմք կան շատ երկրներում, նույնիսկ՝ ԱՄՆ-ում, թեև ոչ դաշնային մակարդակով: Արդեն ԱՄՆ 7 նահանգ ճանաչել է Արցախը, և դա քիչ չէ: Այդ ճանաչումները նաև ազդակ են պարունակում՝ ուղղված Վաշինգտոնի կառավարությանը: Ինչ վերաբերում է Եվրոպային, ապա Ֆրանսիան կապված է ԵԱՀԿ շրջանակներում մոտեցման հավասարակշռվածությամբ և պարտավորություններով: Կարծում եմ, որ շատ բան կարելի է անել Գերմանիայում, որտեղ զգալիորեն փոխվել իրավիճակը Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից հետո, սկանդինավյան, եվրոպական փոքր երկրներում, որոնց համար հումանիտար հարցերը միշտ գերակայություն են: Ըստ որում, պետք է նշել, որ ցանկացած երկիր, ճանաչելով Ցեղասպանությունը, ենթագիտակցորեն թույլ է տալիս Ղարաբաղի հարցում  հավասարակշռված գծի հնարավորությունը:  Այս առումով Հայաստանը պետք է ինքը կողմնորոշվի այդ երկու ճանաչումների առաջնահերթության հարցում: Մենք պետք է իրատես լինենք և հասկանանք, որ ԱՄՆ Կոնգրեսում ԼՂՀ ճանաչման հարցը բարձրացնել այսօր հնարավոր չէ: Միաժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը ճանաչելու հարց դնել, իհարկե, հնարավոր է՝ հատկապես հանուն փրկության: Հատկապես, եթե այդ հարցը լիովին տեղավորվում է Ղարաբաղի շուրջ ներկայիս իրավիճակի շրջանակներում: Անշուշտ, պետք է աշխատանք տանել նաև հարավամերիկյան երկրների ուղղությամբ՝ Ուրուգվայ, Արգենտինա և այլն:   

1997 թ. «Մադրիդյան սկզբունքների» ի հայտ գալու հետ միասին քննարկվող Արցախի տարածքների հանձնման հարցն այսօր էլ ակտուալ է՝ հակամարտության տարածաշրջանում ռուս խաղաղապահների տեղակայման և առանց կարգավիճակի որոշման հակամարտության վերջնական կոնսերվացման տեսքով: Արդյո՞ք  նման սցենարը համապատասխանում է Հայաստանի և, ամենից առաջ, ղարաբաղցիների, շահերին, և ի՞նչ սպառնալիքներով է այն հղի:

Իսկ ինչո՞ւ հատկապես ռուս խաղաղապահների:

Քանի որ հատկապես վերջին ժամանակներս, որքանով ինձ հայտնի է, դա է պնդում Ռուսաստանը:

Ղարաբաղում իր խաղաղապահներին տեղակայելու Ռուսաստանի ձգտումն ամենևին չի նշանակում, որ Ռուսաստանին դա կհաջողվի: Ավելին, կարծում եմ, կարգավորման ծրագիրը, որը կարող էր աշխատել 1998 թվականին, այսօր չի կարող աշխատել, և ոչ մայն իրողությունների փոփոխման պատճառով: Բոլոր այդ «մադրիդյան», «պրահյան», «կազանյան» սկզբունքներում ինձ միշտ մտահոգել է նույնիսկ ոչ այնքան տարածքների հանձնումը, որքան հանրաքվեի անցկացման հարցը՝ առանց դրա ամսաթվի հստակ որոշման: Հանրաքվեի հարցը խիստ բուտաֆորային է՝ հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանի Սահմանադրությունը թույլ է տալիս դրա անցկացումը բացառապես իր ողջ տարածքում: Մի քանի անգամ բանակցային գործընթացում նկատել եմ հանրաքվե հասկացությունը պլեբիսցիտով փոխարինելու միտում, ինչը բացարձակ անթույլատրելի է՝ հաշվի առնելով, որ վերջինս չունի այն իրավաբանական ուժը, ինչ հանրաքվեն:

Ղարաբաղի շուրջ հրապարակվող բանակցային օրակարգից ելնելով՝ տպավորություն է ստեղծվում, որ բանակցությունները կավարտվեն տարածքների հանձնմամբ և խաղաղապահների տեղակայմամբ, իսկ մնացած ամեն բան կհետաձգվի ամենաանորոշ ժամկետով…

Շատ կցանկանայի, որ տպավորությունը, որ բանակցությունները կավարտվեն տարածքների հանձնմամբ և խաղաղապահների տեղակայմամբ, իսկ մնացած ամեն բան կհետաձգվի ամենաանորոշ ժամկետով, սխալ լիներ, բայց վստահաբար հակառակը պնդել չեմ կարող: Կարող եմ միայն ասել, որ խաղաղապահների տեղակայումը հնարավոր է բանակցային բոլոր հակասությունների լուծման հստակ, փաթեթային ժամանակացույց ստեղծելուց հետո միայն: Ըստ որում, կարծում եմ, որ որևէ մի երկրի, ոչ միայն Ռուսաստանի, խաղաղապահների տեղակայումը հատկապես հիմա անթույլատրելի է: Մեր գլխավոր սխալն առնչվում է մեր դիրքորոշման ինչ-որ շրջանակների գոյության վերաբերյալ կարծիքին, մինչդեռ մեր դիրքորոշումը պետք է լինի չափազանց ֆլյուիդային և փոխվի աշխարհաքաղաքական փոփոխություններին համապատասխան: 1998 թվականին թելադրում էինք մենք` որպես ուժեղ կողմ, իսկ առկա իրավիճակում, երբ թելադրող է փորձում դառնալ Ադրբեջանը, մենք պետք է կտրուկ փոխենք Ղարաբաղի նկատմամբ դիրքորոշումը…

Ադրբեջանի ջանքերի շնորհիվ վերադառնալով ագրեսիայի զոհի կերպարին…

Դուք ասեցիք դա իմ փոխարեն: Հարավային Օսիայի շուրջ հակամարտությունում Ռուսաստանը խիստ գռեհկացված ձևով միակողմանի կարգով կիրառեց Responsibility to рrotect (պաշտպանելու պարտականություն) միջազգային իրավունքը: Եվ Մոսկվան, անշուշտ, ունի իր դիրքորշումն արդարացնող տրամաբանության որոշակի պաշար, թեև, իհրակե, Ռուսաստանը չհասավ համընդհանուր ճանաչման` Կոսովոյի օրինակով: Ռուսաստանը համանման ձևով փորձեց ներկայացնել Ղրիմի շուրջ իրավիճակը, սակայն անմիջապես լիակատար պարտություն կրեց: Այդ պատճառով մենք պետք է հրաժարվենք կարծրատիպերից և վախից, թե` փոխելով Ղարաբաղի նկատմամբ դիրքորոշումը, Հայաստանը հանկարծ կարող է իրեն դրսևորել անսկզբունքայնորեն: Մենք պետք է հասկանանք, որ փոխզիջում պետք է լինի ամեն դեպքում, և դրան անհնար է հասնել առանց որևէ բան զիջելու: Ընդ որում, Հայաստանի նպատակը պետք է լինի Արցախի անկախությունը և պարտադիր ընդհանուր սահմանը Հայաստանի հետ, ընդ որում, ոչ միայն Լաչինի շրջանի միջոցով` հաշվի առնելով Հայաստանն Արցախին կապող ավտոճանապարհի հնարավոր գնդակոծման շառավղի ընդլայնումը:

Համանախագահող երկրների կողմից Ղարաբաղի շուրջ փոխզիջման ձեռքբերումը հայկական կողմերի համար սպառնալիք է, թե՞, այնուամենայնիվ, դրական հեռանկար:

Ղարաբաղյան հարցը պետք է լուծեն հակամարտող կողմերը, այլ ոչ թե՜ միջնորդները: Թե Հայաստանը, թե Ադրբեջանը պետք է հասկանան, որ հարցի լուծումը լիովին բխում է իրենց սեփական շահերից: Ես շատ եմ զարմանում, կարդալով Հայաստանից հարցազրույցները, որոնցում պնդվում է, որ ղարաբաղյան հարցը մեզ համար, պարզվում է, վաղուց լուծված է, և պաշտոնական կարգավորումը հարկավոր է ում ասես, բայց` միայն ոչ մեզ: Դա այդպես չէ:  Հայաաստանի ազգային անվտանգության դեկտրինայում, որն, ի դեպ, հարկավոր է ժամանակ առ ժամանակ թարմացնել, Ադրբեջանը երևում է ամենուրեք, որտեղ միայն հնարավոր է: Մինչդեռ ադրբեջանական դոկտրինայի չհրապարակված մասում սպառնալիքների թվում Հայաստանին տրված է միայն երրորդ տեղը, քանի որ Ադրբեջանի համար Իրանն ու Ռուսաստանն օբյեկտիվորեն ավելի լուրջ սպառնալիքներ են, քան Հայաստանը: Դա վկայում է Ադրբեջանում ռազմավարական մտածողության ի հայտ գալու մասին, մինչդեռ Հայաստանը շարունակում է մնալ նախկին մակարդակին: Մեր դոկտրինան գրվել է բավականին լավ և պրոֆեսիոնալ ձևով, բայց այն հնացել է, հարկավոր է այն փոխել: Եվ, այնուամենայնիվ, հարկավոր է ունենալ երկու դոկտրինա` բաց և փակ: